Mustaqil ish mavzu: “Kon mexanik va elektrotexnik uskunalarni asosiy ko’rsatkichlarini aniqlash va hisoblashda kompyuter va informatsion texnologiyalar” bajardi

MUSTAQIL ISH

Mavzu: “Temir yoʻl tuzilishi”

BAJARDI: 19b-22TMJ guruh talabasi Esonov D.

QABUL QILDI: Mahmudov Sh.

Navoiy 2022

Mavzu:Temir yoʻl tuzilishi
Reja:

1. 
   Karyerlarda temir yo’llarituzilishi
   

2. Temir yoʻl
3.Temir yoʻl transporti
4. Temir yo'l izining tuzilishi
5.Xulosa

Karyerlarda temir yo’llari tuzilishi

Mamlakatimiz karerlarida standart o’lchamda yo'llar qabul qilingan: 1520 mm, 750 mm, Hindistonda relslar orasining kengligi 1676 mm,Yevropa, AQSh va Kanadada - 1435 mm, Yaponiya va Indoneziyada - 1067 mm. Temir yo'l murakkab muhandislik inshootidir. U ustki va ostki tuzilmalardan iborat. Pastki tuzilmaga: yer osti va sun'iy inshootlar (mostlar, yo'l o'tkazgichlar, tunnellar, quvurlar). Yuqori tuzilmaga - balast, shpallar, relsli mahkamlagichlar (og'irlikka qarshi) va relslar kiradi.
Karerlarda temir yo'lning asosiy qo’llanilish sohasi kon ishlari bo’lib - xandaklar, transport bermasi va ishchi maydonlar hisoblanadi.
Dumkarlarning o'qlari orasidagi masofa: 85 t gacha bo'lganlar uchun -4,1 m, 120 t gacha - 4,6 m, 180 t va undan ko'p bo’lganida - 5 m.Pastki yo'l konstruktsiyasining tuzilishi kyuvetlar va kanallarni o'z ichiga olib, suvni to'plash va otkazish vazifasini bajaradi. Yuqoridagi kyuvetning kengligi 1,5 m, tubi bo'ylab ariqlarning kengligi 0,6 m, bo'ylama qiyalik 0,002 dan kam bo’lishi mumkin emas.Yo'l to'shagini bir tekis taqsimlash uchun, dinamik harakatlanuvchi tarkibning statik yuklari va bosimi temir yo'l relslari ostida vaqtinchalik yo'llarida ballast qatlam bilan to’ldiriladi.Balast sifatida konning qattiq jinsli bo’lgan maydalangan tosh (shebyonka) o’lchami 25-70 mm bo’lgan tog’ jinslariga aytiladi. Ballast prizmasi qalinligi tepada bitta yo’l uchun 3,1 m, ikki yo'l uchun 7,2 va Uch tomonlama yo’llar uchun 12,2 m qalinlikda to’ldirilishi shart. Balast qalinligi doimiy o’zgarib turadi: vaqtincha yo’l o’tkazgichda 15mm dan 40 mm gacha, doimiy yo’l o’tkazgichda 15 dan 20 sm gacha qalinlikda to’shaladi.
Balast hajmi 600-1200 m3/km ni tashkil qiladi. Shpallar yog'och to'sinlar bo’lib chirishga qarshi moddaga to’yintirilgan bo’lib: uzunligi 2750 mm, og'irligi 55-70 kg yoki temir-betonlar ShS-1, ShS-1u, ShS-2, ShS-2u uzunligi 2700 mm va vazni 265 kg turlari mavjud.250 mm dan kam bo'lmagan oraliqda 1 km ga 1440-1840 dona shpallar to’g’ri keladi. Har bir shpal metall vositalar vintlar yoki klemmalar orqali yerga mahkamlanadi.
Mamlakatimizda to'rt turdagi relslar qo'llaniladi: R-43 (birlik massasi 44,65 kg), P-50 (51,67 kg), R-65 (64,72 kg) va R-75 (74,41 kg). Standart temir yo'lning uzunligi 25 m, ichki qisqartirilgan egri yo’llarda- 24,92 va 24,84 m gacha bo’ladi. Ruxsat etilgan eskirish ochiq karerdagi relslar, ya'ni vertikal va yon tomonning yarmi yig'indisi P-65 turi uchun 10-16 mm, P-50 uchun 9-16 mm, P-43 8-10 mm. Reyslar bir-biriga nakladkalar bilan bog'langan bo’ladi. Elektr tokini, yaxshi elektr o'tkazuvchanligi bo’lganligi uchun relslar orasiga mis kabelning bir bo'lagi bilan bir biriga tortish vazifasida qo’llaniladi va zazemlenya moslamasi bilan xavfsizlantiriladi.
Kontakt simlar kronsheyalarga yoki П-shaklidagi mustahkamlagichga 35-45 m dan keyin temir yo'l bo'ylab joylashgan tayanchlar da o’rnatiladi. Tayanchlarning masofasi standart o'lchamlari bilan tartibga solinadi. Temir yo'l va harakatlanuvchi tarkib: Poezdni bir yo'ldan boshqasiga o'tkazish uchun o'q ishlatiladi, relsni harakatga keltiradigan moslama qo'lda yoki avtomatik ravishda boshqariladi.
Karyerlarda temir yo'llarining joylashishi kon texnik ko’rsatkichlari orqali tuziladi. Temir yo’llar Konning plani va yo’l profili yordamida tuziladi. Yo’l plani bu Gorizontal trassaning proyeksiyasi, profilda ko’rinishi – vertikal holda tasvirlanadi.Konlarda yo’l tuzilishi yaxlit to’g’ri, o'tish yo’llarida egri yo’llardan iborat bo’ladi. Eng kichik burilish radiusi harakatlanuvchi tarkib turiga bog'liq bo’ladi. Doimiy temir yo’llarning relslari orasi 1520 mm bo’lgan o’lchamlarida 200 m dan kam radiusni oladi, vaqtinchalik yo’llarda - 100-120 m. Yo'lning doimiy qismining profili ko'tarilish, qiyalik va gorizontal temir yo’llardan iborat bo’ladi.Ko'tarilish va qiyalik burchagi tangens burchak bilan o'lchanadi: uning burchagi L va ko'tarish balandligi h ning proyeksiyasiga nisbati bilan ifodalanadi. Lp uzunligi minglikda (0/00): I=tgl= h/LnTemir yo'l transportida qiyaliklar kichik bo'lganligi sababli, to'g'ridan-to'g'ri qiyalik Lp proyeksiyasi va nishab uzunligi L olinib: i=h/L nisbatda topiladi.
Yuk yo'nalishidagi statsionar yo'llarning maksimal ko'tarilishi - lokomotiv tortishish kuchi bilan 25 (0/00), elektrovoz – 40 (0/00), tortish birliklaridan foydalanganda - 80 (0/00).
Maksimal ko'tarish faqat yo'lning to'g'ri uchastkalarida qo'llanilishi mumkin! Egri chiziqlar bo'yicha u Ir miqdoriga kamayadi, bu qo'shimchaga poezdning egri chiziq bo'ylab qarshiligi hisoblanadi.
Otvaldagi vaqtinchalik yo'llarda 5 (0/00) dan ortiq bo'lmagan nishablikga ruxsat beriladi, ishchi gorizontlarda - 1 (0/00), karerdagi vaqtinchalik kongresslarda - 15 (0/00) burchaklar qiyaligida bo’ladi.
Temir yoʻl — yoʻlovchi va yuklarni tashiydigan, texnika vositalari va inshootlari (poyezdlar, vagonlar, styalar, avtomatika va telemexanika qurilmalari dispetcherlik xizmati va boshqalar) majmui bilan jihozlangan transport korxonasi. Vazifasiga qarab, umumiy foydalaniladigan (magistral); sanoat transporti, ruda konlari va boshqa joylarda ishlatiladigan; shahar temir yoʻl (tramvay, metropoliten); izlari oraligʻining kengligiga qarab, keng izli va tor izli boʻladi. Relslar oraligi 1676 mm (Hindiston, Ispaniya, Argentina, Chili va boshqalar), 1520 mm (Rossiya, Oʻzbekiston va boshqalar), 1435 mm (Yevropaning koʻpchilik mamlakatlari, Kanada, AQSH), 1067 mm (Yaponiya, Indoneziya va boshqalar); 2) temir yoʻl transporti qatnaydigan relsli iz; ustki qurilma, yer polotnosi va sunʼiy inshootlardan iborat. Ustki qurilma relslar, rels birikmalari, strelkali oʻtkazgichlar, shpal, bruslar va ballast qatlamlaridan iborat. Yer polotnosi koʻtarma va oʻymalardan iborat boʻlib, yoʻl ustki qurilmasiga zamin boʻlib xizmat qiladi. Sunʼiy inshootlarga Temir yoʻl koʻpriklari, tonnellar, viaduk, drenaj quvurlari, tirgak devorlar va boshqa kiradi. Temir yoʻl yoqalab yoʻl belgilari (kilometrlar, piketlar va shu kabilar) oʻrnatiladi (yana qarang Temir yoʻl transporti).

Temir yoʻl stansiyasi
Temir yoʻl transporti - yuk va yoʻlovchilarni lokomotiv va motorvagonlar vositasida temir yoʻl boʻylab tashiydigan transport turi. Uning paydo boʻlishi yirik sanoat taraqqiyoti, ayniqsa, togʻkon va metallurgiya sanoati taraqqiyoti bilan bogʻliq. 18-asr oxiri va 19-asr boshlarida kapitalizmning rivojlanishi yuk aylanmasi tuzilmasini tubdan oʻzgartirdi, temir rudasi, koʻmir, qurilish materiallari va shu kabini ommaviy tashishga ehtiyoj oʻsdi.
Temir yoʻl transporti
1825-yil jahonda birinchi umumiy foydalanishdagi Stokton —Darlington temir yoʻl (21 km, Angliya) J.Stefenson tomonidan qurilgan. 30-yillarda Avstriya, Germaniya, Belgiya, Fransiya, Rossiyada xam temir yoʻl kurildi. 1850—70 yillarda Osiyo, Afrika, Janubiy Amerika va Avstraliyada xam kurila boshladi. 20-asr boshlarida jahonda temir yoʻl tarmogʻi 1 mln. km dan oshdi. 19-asr oxiri — 20-asr boshlarida temir yoʻl tarmoklarini tez rivojlantirgan sabablardan biri, uning katta harbiystrategik ahamiyatga egaligi boʻlib,. Oʻzbekistonda dastlabki temir yoʻl 1886—88 yillarda Zakaspiy temir yoʻlining Forob styasidan Samarqandgacha yotqizilgan.
Temir yo'l izining tuzilishi
Relsli izlaming tuzilishi harakat tarkibi o'ildirak juftlarining tuzilishi bilan chambarchars bog'liq. G 'ildirak juftligi izdan tushib ketmasligi uchun cheti bo'ylab yo'naltim vchi bo'rtiq chambaragi bo'lgan o'ildiraklar zichlab mustahkamlangan po'lat o'qdan iborat. Harakat tarkibi o'ildiraklari yumalash yuzasining o 'rta qismi 1/20 110 nisbatida konussimon qilib ishlangan bo'lib, uning bunday tuzilishi gorizontal kuchlarga katta qarshilik ko'rsatadi, yo'lning nosozliklariga sezuvchanlikni kamaytiradi, o'ildirak juftlarining strelkali o'tkazgichlardan o'tishini qiyinlashtiradigan novsimon o'ym alar hosil bo'lishining oldini oladi va bir tekis siyqalanishini ta’minlaydi. G'ildiraklarga mos ravishda yo'l relslari ham 1/20 nisbatda qiya o'rnatiladi. Buning uchun yog'och shpalalarda rels ostiga maxsus ponasim on taglik qo'yiladi Tem ir-beton shpalalarning rels o'm atiladigan ustki qismi esa shu qiyalikka moslab tayyorlanadi. Rels kallagtning ichki qirralari orasidagi masofa tem ir yo'llarda iz kengligi deyiladi. Ushbu kenglik g'ildiraklar orasidagi masofaga (1440 yo 3 m m ), ikki o'ildirak yo'naltim vchi bo'rtiq chambaragining qalinligi (25-33 m m ) va g'ildiraklaming rels bo'ylab erkin harakatlanishi uchun o'ildirak va iz oraliq kengligini qo'shgan holda hisoblanadi. M D H davlatlarida, shu jum ladan O'zbekistonda tem ir yo'l izlarining kengligi 1520 mm qabul qilingan bo'lib to'g'ri va radiusi 349 m. dan ortiq bo'lgan burilishlarda iz kengligini kengayish tom oniga 6mm. va torayish tomoniga 4 mm. gacha o'zgarishga m xsat etiladi. Tem ir yo'llarda 1972 y.gacha amalda bo'lgan 1524 mm iz kengligidan o'zgartirm ay foydalanishga mxsat etilgan.

G 'ildirak jufti ko'rinishi.
Texnikaviy foydalanish qoidalariga binoan yo'lning ikki rels sathi to'g'ri uchastkalarda barobar bo'lishi kerak. T o'g'ri uchastkaning to'liq uzunligi davomida bir tom on rels sathining ikkinchisidan 6mm baland bo'lishishga mxsat etiladi. Yo‘l qurilishida relslaming tutashish joylari ikki iz bo‘ylab to ‘g‘ri uchburchak ostida aniq qaram a-qarshi joylashgan bo'lishi kerak. Bunday joylashuv o'zaro siljigan tutashishlarga qaraganda harakatni osoyishta bajarish, o'ildirak juftlarining relsga urilishini va vagon chayqalishini kamaytirish, ham da rels-shpalali yo'l panjarasini yo'l yotqizuvchi mexanizm yordamida tayyor holda almashtirish imkonini beradi Alohida g'ildirak juftlari o'zining vertikal o'qi atrofida aylanmasligi uchun vagon yoki lokomotivlaming ikki va ko'proq g'ildirak juftlari alohida ramalarda qattiq biriktiriladi. Bunday yaxlit ram a bilan biriktirilgan chetki g'ildirak o'qlari orasidagi masofa g'ildirak bazasi deyiladi. G 'ildirak juftlarining rama orqali qattiq birikishi ulam ing relslardagi holatini barqarorlashtiradi, am m o kichik radiusli burilishlardan o'tishini qiyinlashtiradi. Shuning uchun zamonaviy harakat tarkibi kichik bazali aravachalar bilan jihozlanadi. Burilishlarda temir yoking tuzilish xususiyatlari. Burilish joylarda tem ir yo'lning tuzilishi o'ziga xos xususiyatlarga ega, jum ­ ladan: tashqi relsning ichki relsga nisbatan balandroq bo'lishi, o'tish aylanasining qo'yilishi kichik radiuslarda izning kengayishi, ichki iz bo'ylab qisqartirilgan relslaming qo'yilishi, yo'lning kuchaytirilishi, ikki yo'llik va ko'p yo'llik liniyalarda yo'l o'qlari orasidagi masofaning kattalashishi.

Vagonning yo'lning egri qismida harakatlanishi.
Tashqi relsning balandroq qo‘yilishi burilishlarda egrilik radiusi 4000 m va undan kichik bo‘lganda, relslarga yuklamaning taxminan bir xil taqsimlanishini va markazdan qochm a kuchlar ta ’sirining kamayishini ta ’minlab, ushbu ko'tarilish qiymati quyidagicha topiladi: h=12,5 v2/R , Formulada: v - harakat tezligi, km /s R - egrilik radiusi, m Harakat tezligi o ‘rtacha belgilangan qiymatda bo'lishi kerak. Agar tezlik o'rtacha qiymatdan kamayib ketsa, ichki relsga yuklanish kuchayadi va uning taqsimlanishi buziladi. Harakat tarkibi yurish qismi g'ildirak aravachalarining burilish egriliklaridan yaxshi o'tishini taminlash uchun iz oralig'i quyidagi miqdorda kengaytiriladi. 5=0тах"*"^+4, Bunda, ft- tashqi iz bo'ylab burilish strelasi (nayzasi) qmax - g‘ildirak chambaraklarining tashqi tom onlari orasidagi masofa , mm 4 -izning torayish meyori, mm Egrilik joylarda iz kengligi meyorlari quyidagicha belgilangan: R > 350 m bo'lganda - iz kenghgi 1520 mm R = 349-300 mda - 1530 mm R < 299 m bo'lganda - 1535 mm 0 ‘tish egriligini qo'yish, T o'g'ri yo'lning aylana radiusli egrilik bilan ulanishi ular orasida o'tish egri yo'lini qurish orqali bajariladi. O 'tish egri yo'li to 'g 'ri yo'lni aylana burihshi bilan rejada va profilda ohista ulanishini ta ’minlaydi. O 'tish egriligi rejada cheksiz katta radiusdagi egrilikning aylanma radiusigacha radioidal spiral tenglamasi asosida o'zgarib boradi. Tashqi relsning ko'tarilishi va o 'z oralig'ining kengayishi ushbu o'tish egriligi chegarasida asta bajariladi. Ichki iz bo'ylab kichraytirilgan rels qo'yilishi egriliklarda rels tutashm alarining ikkala izda radius chizig'i bo'ylab joylashganini ta’minlashdir. Aks holda tutashuv joylari o'zaro surilib harakat notekisligini keltirib chiqaradi. Burilish joylar uchun egri izlarning mos qisqaruvi belgilangan meyorlarda rels tayyorlovchi zavodlarda bajariladi. 113 1200 m dan kam radiusli egriliklarda to ‘g‘ri yo‘l bilan ulanishning mustahkamligini ta’minlash uchun yo‘l kuchaytiriladi. Buning uchun ballast prizmasi, er polotnosi tashqi tom ondan kuchaytiriladi, shpalalar soni ko‘paytiriladi va relslar ostiga maxsus keng yelkali tagliklar qo‘yiladi. Ildd va ko‘p yo‘llik uchastkalarda qurilish gabariti talablariga asosan o‘tish egriligidan boshlab yo‘l o‘qlari orasidagi masofa tegishlicha kengaytiriladi
Xulosa
Balast sifatida konning qattiq jinsli bo’lgan maydalangan tosh (shebyonka) o’lchami 25-70 mm bo’lgan tog’ jinslariga aytiladi. Ballast prizmasi qalinligi tepada bitta yo’l uchun 3,1 m, ikki yo'l uchun 7,2 va Uch tomonlama yo’llar uchun 12,2 m qalinlikda to’ldirilishi shart. Balast qalinligi doimiy o’zgarib turadi: vaqtincha yo’l o’tkazgichda 15mm dan 40 mm gacha, doimiy yo’l o’tkazgichda 15 dan 20 sm gacha qalinlikda to’shaladi.Balast hajmi 600-1200 m3/km ni tashkil qiladi. Poezdni bir yo'ldan boshqasiga o'tkazish uchun o'q ishlatiladi, relsni harakatga keltiradigan moslama qo'lda yoki avtomatik ravishda boshqariladi. Karyerlarda temir yo'llarining joylashishi kon texnik ko’rsatkichlari orqali tuziladi. Temir yo’llar Konning plani va yo’l profili yordamida tuziladi. Yo’l plani bu Gorizontal trassaning proyeksiyasi, profilda ko’rinishi – vertikal holda tasvirlanadi.Konlarda yo’l tuzilishi yaxlit to’g’ri, o'tish yo’llarida egri yo’llardan iborat bo’ladi. Eng kichik burilish radiusi harakatlanuvchi tarkib turiga bog'liq bo’ladi. Doimiy temir yo’llarning relslari orasi 1520 mm bo’lgan o’lchamlarida 200 m dan kam radiusni oladi, vaqtinchalik yo’llarda - 100-120 m. Yo'lning doimiy qismining profili ko'tarilish, qiyalik va gorizontal temir yo’llardan iborat bo’ladi.
Temir yo’l paydo boʻlishi yirik sanoat taraqqiyoti, ayniqsa, togʻkon va metallurgiya,sanoati taraqqiyoti bilan bogʻliq. 18-asr oxiri va 19-asr boshlarida kapitalizmning rivojlanishi yuk aylanmasi tuzilmasini tubdan oʻzgartirdi, temir rudasi, koʻmir, qurilish materiallari va shu kabini ommaviy tashishga ehtiyoj oʻsdi.
Yo‘l qurilishida relslaming tutashish joylari ikki iz bo‘ylab to ‘g‘ri uchburchak ostida aniq qaram a-qarshi joylashgan bo'lishi kerak. Bunday joylashuv o'zaro siljigan tutashishlarga qaraganda harakatni osoyishta bajarish, o'ildirak juftlarining relsga urilishini va vagon chayqalishini kamaytirish, ham da rels-shpalali yo'l panjarasini yo'l yotqizuvchi mexanizm yordamida tayyor holda almashtirish imkonini beradi Alohida g'ildirak juftlari o'zining vertikal o'qi atrofida aylanmasligi uchun vagon yoki lokomotivlaming ikki va ko'proq g'ildirak juftlari alohida ramalarda qattiq biriktiriladi.

Foydalanilgan Adabiyotlar

1. I.A. Karimov. Islohotlar strategiyasi — m am lakatim iz iqtisodiy salohiyatini yuksaltirishdir. 2003-y. 17"rievralda Vazirlar m ahkamasi majlisidagi m a’mza. Т., « 0 ‘zbekiston», 2003.
2. LA. Karimov. 0 ‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. Birinchi chaqiriq 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisining 0 ‘n to ‘rtinchi sessiyasidagi m a’ruza 1999-y. 14-aprel.
3. Бройтман Э.З., Боровикова M .C., О сминин A.T. Эксплуатационная работа станций и отделений: Учеб. пособие для техникумов и колледжей ж .- д. трансп.-М .: Ж елдориздат, 2002. - 242-с.
4. Ж елезные дороги: О бщ ий курс: Учебник для вузов / М .М .Уздин, Ю .И .Еф им енко, В.И .Ковалёв И Д Р.; Под ред. М .М .Уздина. - 5-е изд. - СПб.: И нформ. центр «Выбор», 2002. - 368с.

NAVOIY DAVLAT KONCHILIK UNVERSITETI KONCHILIK FAKULTETI

YO’NALISHGA KIRISH FANIDAN