Mustaqil ish Mavzu: O‘zbekistondagi investitsion muhit. Toshkent-2023 Reja

4. Soliq-budjet siyosati.
Soliq va budjet siyosatini shakllantirish va amalga oshirish uchun javobgardir.
Soliq siyosatining ajralmas qismi soliq yukini va soliq bazasini aniqlashdir.
Budjet xarajat siyosati siyosatining ajralmas qismi budjet jarayonining samaradorligi va budjet parametrlarining rivojlanishi hisoblanadi.
O‘zbekistonning soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasi nihoyat 2018 yil iyul oyida Davlat rahbarining Farmoni bilan qabul qilindi.
Soliq islohoti tushunchasini muhokama qilayotganda, ekspert Jamiyati soyali iqtisodiyotning haddan tashqari ulushiga katta e’tibor qaratdi. Ko‘plab ekspertlar soliq yukini kamaytirish bilan, siz iqtisodiyotni sezilarli darajada qonuniylashtirishingiz mumkinligiga ishonishadi.
Shu bilan birga, O‘zbekistondagi soliq yuki boshqa mamlakatlarga qaraganda yuqori emas. Agar dunyodagi dunyodagi soliqlarning yalpi ichki mahsulotda soliqlarning ulushi 30% ni tashkil qiladi, keyin O‘zbekistonda bu ko‘rsatkich atigi 20% ni tashkil qiladi. Ijtimoiy nafaqalar hisobga olgan holda, taxminan 38%. Sanoatlashgan va ijtimoiy yo‘naltirilgan mamlakatlarda bu o‘rtacha 40% ni tashkil qiladi.
Va agar siz soliq yukini kamaytirsangiz, Davlat budjeti o‘z funksiyalarini muvaffaqiyatli bajaradimi? Ijtimoiy yo‘nalishni hisobga olgan holda, bizning sharoitimizda soliq islohotlari soliq yukini qisqartirishga yo‘naltirilmasligi kerak, ammo uni qayta qurish bo‘yicha yo‘naltirilmaydi.
Soliq islohotlari ular yo‘naltirilganligi bilan bog‘liq: ishlab chiqarish hajmi o‘sishini rag‘batlantirish, mehnat unumdorligini oshirish, innovatsion iqtisodiyotga, ilmiy va ishlab chiqarish klasterlarini shakllantirish bo‘yicha islohotlar raqobatdoshlikning o‘sishi va o‘sishi. Agar soliq islohoti amalga oshirilgan ushbu masalalarni hal qilsa, iqtisodiyot qonuniylashtirish uchun foydali bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan, "birinchi navbatda, xalq manfaatlarini hisobga olish kerak", dedi Prezident videoda uchrashuvni selektor tomonidan.
Bunda, soliq yukini paysaytirish va budjet daromadlarining kamaytirishni emas, ammo budjet xarajatlari samaradorligini muhokama qilish kerak. Shu bilan birga, pul-kredit siyosatini takomillashtirish, malakali mehnatni rag‘batlantirmasdan, pul-kredit siyosatini takomillashtirish, qo‘shimcha valyuta va tadbirkorlikni liberallashtirish bilan ta’minlanmaydi, bu yashirin iqtisodiyotni legallashtirishga erishish mumkin, ammo soliq ma’muriyatchiligini sezilarli darajada oshiradi.
Biroq, ushbu holatda soliq ma’muriyatini kuchaytirish xarajatlari yangi soliq yukiga aylanishi mumkin. Bunday "qonuniylashtirish" ta’siri iqtisodiy rivojlanishni sezilarli tezlashtirmaydi. Soliq ma’muriyatini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar amaliy soliqlarni sezilarli darajada qayta qurish va butun iqtisodiy mexanizmni takomillashtirishga qo‘shimcha ravishda amalga oshirilishi kerak.
Masalan aylanmaga qo‘llangan soliq ko‘p xollarda nafaqat foydani qamrab oladi, balki korxonaning aylanma mablag‘larini xam olganligi – tadbirkorlarni yashirin iqtisodiyotga “qochishlariga” sabab bo‘ladi.
Yana qanday soliqlar ishlab chiqarishning o‘sishini sekinashtiradi va yashirin iqtisodiyotga qochishini “rag‘barlantiradi”? Bunday soliqlar yakuniy ist’emolga emas, ammo oraliq ishlab chiqarish natijalariga qo‘llaniladigan soliqlardir. Bunday soliqlarga qo‘shilgan qiymat solig‘i kiradi (QQS). Rasmiy ravishda, u oxirgi iste’molchi tomonidan to‘langaniga ishoniladi.
Ammo, iste’molchilarni to‘lashi uchun soliq konsepsiyasi loyihasida to‘g‘ri qayd etilganidek, iqtisodiy jarayonning barcha ishtirokchilari buni to‘lashlari kerak. Masalan, qishloq xo‘jaligi uni to‘lamaydi (bugungi kunda bu haqda to‘lashi mumkin) YAIMning 17 foizini tashkil etadi. Shu bilan birga, qishloq xo‘jaligi kimyo sanoati, energetika va boshqa tarmoqlar mahsulotlarining eng yirik iste’molchisi - QQS to‘lovchilardir. Kichik korxonalar bunga to‘lamaydilar, bu yalpi ichki mahsulotga nisbatan 6-8 foizni tashkil etadi.
Barcha xalqaro aloqalar bo‘yicha QQS xodimi. Zamonaviy, bitta zanjir bilan bog‘liq eng yuqori texnologik ishlab chiqarish 200-250 ga yaqin individual sanoatni qamrab oladi. Butun zanjirda qo‘shilgan katta qiymatga ega bo‘lgan mehnatning chuqur taqsimoti bilan ishlab chiqarish darajasi sanoat yoki mintaqaviy klasterlarda birlashishni talab qiladi. QQS klaster iqtisodiyotining shakllanishiga qarshi.
Bundan tashqari, ish haqi va foyda qo‘shilgan qiymatning joriy shartlari qo‘shildi. Ya’ni, birl
ashtirilgan ijtimoiy to‘lovlar va daromad solig‘idan tashqari, bu QQS yana bir ish haqi solig‘i. Fan va texnologiya yutuqlarini joriy etish, innovatsion iqtisodiyotga o‘tish yangi xarajatlarni yaratishni ko‘paytirishga qaratilgan.
QQS, soliq solish orqali innovatsion iqtisodiyotga xalaqit beradi. Shunday qilib, uni mahalliy mahsulotlar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilar uchun mutlaqo voz kechish uchun eng oqilona. Kamaytirmang, lekin to‘liq rad eting. Va bu nafaqat O‘zbekiston, balki MDH mamlakatlari, shu jumladan Rossiya Federatsiyasi va QQS garov miqyosidagi burchaklar bo‘yicha qat’iy nizolar vaqti-vaqti bilan davom etadigan muammolar mavjud.
Biroq, QQS daromadi mamlakatimiz budjetiga qariyb 35 foizni tashkil etadi. Agar siz uni bekor qilsangiz, bu boshqa soliqlar hisobidan qoplanishi kerak. Shunday qilib, daromad solig‘ini rad etish va kamaytirishga to‘g‘ri kelmaslik kerak, aksincha xalqaro amaliyotda odatiy hol bo‘lganidek, QQSni bekor qilishdan olib tashlaydigan darajada ko‘payadi. Foyda - bu iqtisodiy faoliyatning yakuniy natijasidir - oraliq emas. Majburiyatlararo munosabatlar shakllanishiga xalaqit bermaydi.
Shu bilan birga, QQS o‘rniga, rivojlangan mamlakatlarda bo‘lgani kabi, chakana savdo-sotiqni - 3-7%. Bu haqiqatan ham iste’molchilarni to‘laydigan soliq. Ko‘pgina mamlakatlarda bu mahalliy budjetlarni to‘ldiradigan soliq. Ha, QQSdan ko‘ra foydalanish ancha qiyin, ammo bu iqtisodiy rivojlanish unumli emas.
Bundan tashqari, mulk solig‘ini kamaytirish, balki uning oqilona soliq solish orqali mol-mulkdan eng samarali foydalanishni rag‘batlantirish kerak. Ishlab chiqarish uskunalarining qadrsizlanishi davrida juda o‘rtacha soliqqa tortish va uning amortizatsiya oxirida qo‘llanilishi kerak. Bu ishlab chiqarish uskunalarini eng progressiv yangilashni rag‘batlantirishi kerak, bu ko‘proq sadoqat bilan. Agar siz ushbu yangilikni joriy qilsangiz - bu ishlab chiqarishning organik tuzilishining doimiy o‘sishini rag‘batlantirish tizimi bo‘ladi.
Yer solig‘ini kamaytirmang, aksincha, ularning yer uchastkalaridan to‘liq foydalanmaydigan yoki yerning unumdorligining pasayishiga imkon beradigan fermer xo‘jaliklari yer solig‘ining oshishi bilan soliqqa tortiladi. Yerlarning unumdorligi doimiy ravishda oshishi kerak - bu umumjahon qonundir. Fermerlar yuqori hosildan foyda to‘lashga, shuningdek, unumdorligi va sug‘orish tizimlarining tanazzuliga tushishi natijasida yuqori soliqlarni to‘lash uchun foyda keltirishi kerak.
Albatta, taglik ta’rifi bo‘yicha garovga qo‘yish kerak bo‘lgan juda jiddiy hisob-kitoblar kerak. Ammo umuman olganda, ushbu yondashuv soliq siyosatini qayta tuzadi, uni innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish, ixtisoslashuvni rivojlantirish, hamkorlikni rivojlantirish, tarmoq ishlab chiqarishga xalaqit bermasdan, tarmoqlararo klasterlarning shakllanishi, aylanishni boshlaydi unda ish haqining katta miqdori bilan yangi qiymat.