MUSTAQIL ISHI Andijon mashinaso`zlik instituti Elektrotexnika fakulteti m.e.m yo`nalish 341 – guruh talabasi Abdupattoyev qutlug`bekning “Muqobil energiya manbalari texnologik jaroyonlarni boshqarish va avtomatlashtirish texnologiyasi” fanidan Mavzu: Energiya tejamkor zamonaviy GESlar Reja: Kirish - Zamonaviy gidroenergetika boshqa an'anaviy elektr energetikasi turlariga nisbatan elektr energiyasini ishlab chiqarishning eng tejamli va ekologik toza usuli hisoblanadi. Kichik gidroenergetika bu yo'nalishda yanada uzoqroqqa boradi. Kichik elektr stantsiyalari nafaqat foydalanish bosqichida, balki qurilish jarayonida ham tabiiy landshaftni, atrof-muhitni saqlab qolish imkonini beradi. Keyingi operatsiya vaqtida suv sifatiga salbiy ta'sir ko'rsatmaydi: u o'zining asl tabiiy xususiyatlarini to'liq saqlaydi. Daryolarda baliq saqlanadi, suvdan aholini suv bilan ta'minlash uchun foydalanish mumkin.
- Quyosh, shamol kabi boshqa ekologik toza qayta tiklanadigan elektr energiyasi manbalaridan farqli o'laroq, kichik gidroenergetika ob-havo sharoitlaridan amalda mustaqil bo'lib, iste'molchini arzon elektr energiyasi bilan barqaror ta'minlashga qodir.
- Texnologik jarayonlarni kuzatish va tartibga solish uchun miniatyurali avtonom elektron qurilmalarni yaratish sohasida jadal rivojlanish amalga oshirilmoqda, shu jumladan tarmoqda yoki avtonom tarzda ishlaydigan kichik gidroelektr generatorlarini masofadan boshqarish yo`lga qoyilmoqda.
- O`zbekistonda qarib 25 – mingdan ziyod daryolar va soylar mavjud. Kichik GESlarni (GES) qurish uchun texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlar, tabiiy va iqtisodiy sharoitlar mavjud emasligi sababli kichik daryolarning iqtisodiy gidroenergetika salohiyatini o'rnatish juda qiyin. Iqtisodiy potentsialning (resursning) taxminiy bahosi ma'lum, bu texnik gidropotentsialning taxminan 55% ni tashkil qiladi. Suvning potentsial energiyasini elektr energiyasiga aylantirish jarayonining fizik tamoyillari oddiy, ammo bu jarayonni amalga oshiradigan texnik qurilmalar nisbatan murakkab. Bosim ostida suv o'tkazgichga yo'naltiriladi va keyin turbina pichoqlariga uriladi, Hamda rotor aylanib magnit maydon hosil bo`ladi. MGESni joriy etishning asosiy muammolari uskunalar va montaj-qurilmalari ishlarining nisbatan yuqori narxidir. 100 kVt dan ortiq quvvatga ega bo'lgan gidravlikalarning narxi bosimga qarab 200-400 dollarni tashkil qiladi. 1 kVt o'rnatilgan quvvat uchun. MGESni qurish qiymati strukturaning turiga va stansiyadagi birliklar soniga qarab jihozlar narxini 100% dan 400% gacha bo`ladi. Tog' oldi va tog'li hududlardagi daryolarda mini va mikro GESlardan foydalanish istiqbolli yo'nalish bo'lib, u erda landshaftning o'zi zarur suv bosimini yaratadi. Mini GESlardan foydalanish O`zbekiston uchun umuman yangilik emas, balki unutilgan eskisi:. Boʻzsuv GES 1926-yil 1-mayda ishga tushirilgan boʻlib, quvvati 4 ming kVt.soat ga teng edi. Hozirgi vaqtda ularning soni bir necha yuz donagacha yetadi. Shu bilan birga, qazib olinadigan yoqilg'ilarga narxlarning doimiy o'sishi ishlab chiqarish tannarxidagi ulushi 20% dan ortiq bo'lgan elektr energiyasi tannarxining sezilarli darajada oshishiga olib keladi. Bu fonda kichik gidroenergetika yangi hayotga kirmoqdaligi korsatilgan.
- Kichik GES lar rivojlanayotgan davlatlar uchun alohida qiziqish uyg‘otadilar, chunki qimmat baho jihozlarni sotib olish uchun zarurat bo‘lmaydi. Kichik energetika har bir hududning o‘z resurslarini ishlatish imkoniyatini beradi. Bugungi kunda jahon bo‘ylab birnecha minglab kichik gidro energetik stantsiyalar ishlab turibdi. O‘zbekistonda elektr uzatish liniyalari yetib bormagan aholi punktlari yo‘q deb aytilsa ham, biroq elektr energiya ishlab chiqaruvchi stantsiyalar va elektr tarmoqlari jihozlari eskirib ketganligi sababli, uzoq chekkalardagi aholi punktlarida elektr energiya tanqisligi seziladi. Ayniqsa, tog‘ zonalarida joylashgan, gidro energiya potentsiali mavjud bo‘lgan, uzoq chekkalardagi kichik aholi punktlarini elektr energiya bilan ta'minlashda kichik daryolarga o‘rnatilishi mumkin bo‘lgan kichik energetikadan katta umid qilish mumkin. GES lar qurilishida suv omborlarining ekologik zarari oldi olish, stantsiyalar qurilishida kichik kapital sarflar bo‘lishi va kapital xarajatlarni tezda (5 yilgacha) qaytarish imkoniyatlari kichik energetikaning dunyo bo‘yicha rivojlanishini keyingi o‘n yilliklarda avj oldirib yubordi. Shu sababli aynan kichik GES lardan foydalanib, ularni zarur bo‘lganda avtonom rejimda ishlatib, qolgan vaziyatlarda tarmoqqa elektr energiya uzatish uchun oson ulanishlar yordamida tarmoq bilan parallel ishlatish, oqilona ish hisoblanadi. Bundan tashqari, kichik gidroenergetika: - ishonchli, ekologik toza va muqobil energiya manbaidir; - ishlab chiqarishda oddiy; - suv havzalari va atrof-muhitni ifloslantirmaydi; - maksimal soddalashtirilgan konstruktsiyaga va minimal rostlovchi organlariga ega; - to‘la avtomatlashtirilgan, ya'ni ekspluatatsiya jarayonida xizmat qiluvchi personal mavjud bo‘lishi shart emas; - ekspluatatsiya jarayonida o‘rnatish yoki xizmat ko‘rsatish uchun minimal xarajatlar talab etiladi; - ishlab chiqarilayotgan elektr energiya barcha parametrlari (tok chastotasi, kuchlanish) bo‘yicha standartga mos bo‘lib, ham avtonom rejimda, ham tarmoq tarkibida bo‘lishi mumkin; - stantsiya ishlashining to‘la resursi - 40 yildan kam emas (kapital ta'mirlagunga qadar kamida 5 yil). Kichik gidro energetikaning bosh afzalligi – kichik-GES larni qurish juda katta hududlarni suv ostida qoldirib, juda katta mablag‘lar evaziga suv havzalarini tashkil etishni talab etmaydi.
- Mashina zali (MZ) da joylashgan generator G turbina T bilan bir valda mahkamlangan. Turbinada ishlatilgan suv pastki quvur (2.7-rasmda, kanal) orqali daryo D2 ning quyi oqimiga qaytariladi. Kichik GES lar, aksariyat, katta quvvatli GES larning barcha afzalliklarini saqlab qolish bilan birga, katta GES larning ba'zi kamchiliklaridan ham ozod bo‘lgan. Masalan, tashqi muhitga negativ ta'sirining kamayganligi yoki mutloq yo‘qligidir. Kichik GES lar energetika tizimi bilan parallel ishlab, unga elektr energiya uzatish bilan bir qatorda, avtonom rejimda ham ishlab, kichik regionlarning resurslarini ishlatish imkonini ham beradi. Kichik GES lar daryo suvining sathi elektr energiya ishlab chiqarish uchun yetarli bo‘lganda faoliyat ko‘rsatadilar. Avtonom rejimda, agar kichik GES akkumulyator tizimi bilan ta'minlangan bo‘lsa, u holda ishlab chiqarilgan elektr energiya jamlanishi (akkumulyatsiyalanish) imkoniyati yaratiladi va elektr energiya tanqisligi kamaytiriladi yoki to‘la bartaraf etiladi.
Xulosa - Xulosa qilib aytmanki kichik hajmdagi energiyaning yana bir afzalligi samaradorlikdir. Tabiiy energiya manbalari - neft, ko'mir, gaz tugaydigan, narxlari doimiy ravishda oshib borayotgan omillar biri hisoblanadi. qayta tiklanadigan energiyasidan foydalanish arzon elektr energiyasini ishlab chiqarish imkonini beradi. Bundan tashqari, kichik gidroenergetika inshootlarini qurish arzonligi bilan ajralib turadi va tez o'zini oqlaydi, yirik gidroenergetikaga xos muammolar (murakkab va qimmat gidrotexnik inshootlarni qurish, hududni suv bosishi va boshqalar) yo'q.
Do'stlaringiz bilan baham: |
