Mustaqil ishi mavzu: avtomatik uzatmalar qutisining tuzilshi va ishlash prinsipi urganch 2023

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY
VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
TEXNIKA FAKULTETI

201-GURUX TALABASI
RAJAPOV AZAMAT ning
MUSTAQIL ISHI

MAVZU: AVTOMATIK UZATMALAR QUTISINING TUZILSHI VA ISHLASH PRINSIPI

URGANCH 2023
UZATMALAR QUTISI.

Reja.
1. Uzatmalar qutisining vazifasi va ishlash prinsipi.

2. Uzatmalar qutisining tuzilishi.
Avtomatik uzatmalar qutisi (avtomat uzatma qutisi, avtomatik uzatma) keng maʼnoda uzatmalar qutisi, uning qurilmasi va mexanikasi avtomobil harakati paytida eng mos keladigan uzatmalar nisbatini mustaqil ravishda aniqlashga imkon beradi, bitta uzatma nisbatidan oʻtishga (almashishga) boshqasi esa, haydovchi uchun soddalashtirilgan ishga tushirish tartibini taqdim etish va barchasini avtomatik ravishda bajarish, motorning tashqi tezligini joriy yoʻl sharoitida haydovchi tomonidan oʻrnatilgan tezlikka eng maqbul tarzda sozlash. Avtomatik transmissiya turli xil gʻildirakli, izli va temir yoʻl transport vositalarida qoʻllanadigan keng tarqalgan uzatma qutilarining ikkita turidan biri (mexanik uzatmalar qutisi bilan birga).
Zamonaviy avtomat uzatmalarning dizayni juda xilma-xil boʻlishi mumkin, ammo tarixiy retrospeksiyada avtomat uzatmalarning aksariyati gidrotransformator bilan yigʻilgan planetar uzatmalar qutilari asosida ishlab chiqarilganligi sababli, avtomatik uzatmalar standartga koʻra (agar boshqacha koʻrsatilmagan boʻlsa) tushuniladi. Bu maqola birinchi navbatda aynan shunday avtomat uzatmaga bagʻishlangan – uni 2000-yillarda tarqalgan robotlar va variatorlardan ajratish uchun u “gidromexanik uzatma”, “gidroavtomatik”, “planetar avtomatik”, “klassik avtomatik” deb nomlanadi.
Uzatmalar qutisining vazifasi va ishlash prinsipi, Uzatmalar qutisi avtomobilni o'rnidan jildirishda va uni tezlatishda dvigateldan yetaklovchi g'ildiraklarga uzatilayotgan aylantiruvchi momentni keng diapazonda o'zgartirish uchun xizmat qiladi. Bulardan tashqari, uzatmalar qutisi avtomobilni orqaga yurishini ta'minlaydi hamda avtomobil to'xtab turganda yoki harakatlanayolgan chog'ida dvigatelni (salt ishlayotgan paytida) yetaklovchi g'ildiraklardan ancha vaqtga uzib qo'yishga imkon beradi.
Zamonaviy avtomobillarda ko'pincha tishli shesternalari bo'lgan pog'onali mexanik uzatmalar qutisi ishlatiladi. Oldinga yurish uzatmalarining miqdori, odatda orqaga yurish uzatmasini hisobga olmaganda to’rt yoki beshta bo’ladi. 
Beshinchi uzatmaning uzatish soni ko’p hollarda 1,0 dan kichik dilib tayyorlanadi va “tezlatuvchi” yoki “tejamkor” bo’ladi, chunki avtomobilning yuqori tezligiga yaqinlashgan tezliklarida dvigatel aylanishlar chastotasini pasaytirishga va burmuncha yonilg’I tejashga imkon beradi.
M
exanik qutilarda uzatmalarni almashlab ulash boshqa shesternalar bilan navbatma-navbat ilashadigan shesternalarni surib yoki sinxronizatorlar yordamida shesternalarni valga blokirovka qilish bilan amalga oshiriladi. Sinxronizatorlar, ulanadigan shesternalarning aylanishlar chastotasini tenglashtiradi va ulardan birini yetaklanuvchi valga blokirovka qiladi. Shesternalar yoki sinzronizatorlar surilishini boshqarishni haydovchi ilashma ajratilgan paytda amalga oshiradi. Oldinga yurish uzatmalarining soniga qarab uzatmalar qutisi uch, to’rt va hakoza pog’onali bo’ladi.
Eng oddiy gidromexanik planetar avtomat uzatmaning dizayni (masalan, UVMV-ČZM-НАМИ): avtomat uzatma korpusi, momentni oʻzgartiruvchi qismlar, vallar va planetar uzatmalar, planetar tishli boshqaruv elementlari (disk debriyajlari va tasmali tormozlari), klapanli gidravlika bloki, markazdan qochma bosim regulyatori va oʻzining gidravlik tizimlarining moy nasosi, toʻxtash joyini bloklash moslamasi, bu avtomat uzatmaning oʻziga xos xususiyati shundaki, u elektron detallar va boshqaruv bloklaridan foydalanmasdan ishlashga qodir.
Avtomatik uzatish moment konvertori har doim “murakkab gidravlik uzatish” deb ataladi, yaʼni moment konvertori sifatida ham, suyuqlik birikmasi sifatida ham ishlashga qodir boʻlgan gidravlik uzatma. Tork konvertori sifatida bunday gidravlik uzatishning nomi butunlay toʻgʻri emas, lekin avtomatik uzatish kontekstida u tez-tez ishlatiladi va shuning uchun maqbuldir. Tork konvertori, quvvat oqimini oʻz ichida sindirish imkonini beradi va shunday qilib, debriyaj vazifasini bajaradi. Bu moment konvertori tufayli avtomatik uzatishni neytral rejimga oʻtkazmasdan mashinani qisqa vaqt ichida toʻxtatish mumkin. Tork konvertori yukga qarab momentni oshirishga imkon beradi, bu har qanday gidromexanik avtomatik uzatishning afzalligi hisoblanadi. Tork konvertori motordan burilish tebranishlarini susaytiradi. Bundan tashqari, bu moment konvertori motorni boʻsh turgan mashina juda past tezlikda harakatlanishi mumkin boʻlgan “oʻrmalash rejimi” deb ataladigan imkoniyatni taʼminlaydi. Yonilgʻi tejamkorligi uchun moment konvertori koʻpchilik haydash rejimlarida 20 km yoki ikkinchi tezlikda bloklanadi. Avtobuslar va izli transport vositalarining avtomatik uzatmalarida gidrodinamik tormoz sifatida moment konvertoridan foydalanish mumkin. Tork konvertori avtomatik uzatishning umumiy gidravlik tizimidan suyuqlik bilan toʻldiriladi. Odatiy boʻlib, moment konvertori motor va uzatma qutisining oʻzi oʻrtasida joylashgan, ammo yuk mashinalari, avtobuslar va trekli transport vositalarining uzatmalarida, moment konvertori ham uzatma qutisi ichida planetar tishli toʻplamlar orasida joylashgan boʻlishi mumkin.
Tork konvertorining qulfi ishqalanishli gidravlik debriyaj boʻlib, moment konvertorining nasosi va turbinasi gʻildiraklarini qattiq bogʻlaydi va avtomatik uzatishning umumiy gidravlik tizimiga oʻrnatiladi. Bloklash avtomatik uzatishning majburiy elementi emas: u barcha zamonaviy avtomat uzatmalarda mavjud, ammo eski avtomat uzatmalarda (toʻrt yoki undan kam uzatmali) bunday boʻlmagan boʻlishi mumkin. Zamonaviy avtomat uzatmalarda qulf birinchisidan boshlab barcha oldinga uzatmalar ishiga kiritilgan. Ushbu yondashuvning jahon kashshofi Porsche boʻlib, 1990-yilda toʻrt pogʻonali Tiptronic avtomat uzatma qutisini chiqardi, unda birinchi marta qulf barcha uzatmalarda ishlashi mumkin edi. Bloklash, xuddi shunday, moment konvertorini ishdan oʻchiradi, uni toʻgʻridan-toʻgʻri uzatish rejimiga oʻtkazadi va butun tizimning samaradorligini oshiradi. Bundan tashqari, qulf motorni samarali tormozlash imkonini beradi.
GM Hydra-Matic dunyodagi birinchi ommaviy ishlab chiqarilgan avtomat uzatma hisoblanadi