Mustaqil ta’lim uchun tavsiya etilayotgan mavzular

Metallardagi o`ta plastiklik 
Sovuq holda plastik deformatsiya darajasi ortib borgan sari deformatsiyaga qarshilik 
ko`rsatuvchi xarakteristikalar (NV va boshqalar) ortadi, plastik deformatsiyaga bo`lgan qobiliyat 
(5) kamayadi. Bu holatni naklyop deb ataladi. 
Plastik deformatsiya natijasida metallni mustahkamligini oshishiga sabab metall kristall
tuzilishidagi nuqsonlarni (dislokatsiya, valansiya, dislokasion atom va h.k.) oshishidan 
deb tushunmoq kerak. Nuqson zichligi oshib borgan sari, ayrim yangi dislokatsiyalarni siljishi 
uchun to`sqinlik qiladi, natijada metallni deformatsiyaga qarshiligini oshiradi. 
Plastik deformatsiya natijasida metallarni korroziyaga qarshiligi kamayadi, elektr 
qarshiligi ko`payadi. Ferromagniy xossalariga ega bo`lgan metallarda esa, plastik dsformasiya 
magnit xossalarini pasaytiradi. 
Metallarni sindilishi - metallda darslarni paydo bo`lishi dislokatsiyaning taraqqiy 
etishidan deb qarash mumkin. Darslarni bir-biri bilan qo`shilish: natijasida katta dars paydo 
bo`ladiki, u dars metallarni yemirilishiga olib keladi.
Yemirilish mo`rt va qovushqoq bo`lishi mumkin. Lekin yemirishga sabab darslarni hosil 
bo`lish mexanizmi esa bir xildir. Plastik deformatsiya uchun sarf bo`lgan lifgiyaning ko`p qismi 
(to 95%) asosan metallni deformatsiyalanishi uchun sarf bo`ladi, shu jumladan bir qismi isitish 
uchun ham sarf bo`ladi. Lekin qolgan qismi esa ichki kuchlanishlar tariqasida qoladi, ya'ni 
nuqsonlarni zichligini ko`paytirishga (lakatsiya va asosan dislokatsiya) olib keladi. Shuning 

---

uchun metallarning beqaror holati naklyop holatidir. Agar sovuq holda plastik 
deformatsiyalangan metallni qayta qizdirsak, xossalari avvalgi holiga qaytadi, agar kattaroq 
temperaturaga qizdirsak, poligonlar va rekristallanish ro`y beradi. Ana shu protsesslarni ko`rib 
chiqamiz. 
Qizdirish temperaturasi hali ancha past bo`lganda Tk = (0,2-0,3) T.,r, qaytish protsessi 
boshlanadi. Qaytish protsessida hali struktura o`zgarmasdan turib nuqsonlar hisobiga beqaror 
holatidagi struktura mukammallashadi. Qaytish protsessida ikki hol bo`lishi mumkin. T = 0,27^ 
bo`lganda qaytishni birinchi bosqichi desa bo`ladi. Bunda nuqtaviy nuqsonlar son jihatidan 
kamayadi, dislokatsiyalar qaytadan taqsimlanib yangi guruhlarni hosil qiladi. Naklyop natijasida 
vujudga kelgan ortiqcha nuqsonlar (vakansiya, dislokatsion atom) dislokatsiya (1ta taqsimlanishi 
natijasida kamayadi (dislokatsiyalar tomonidan yutiladi). Bundan tashqari, nuqtaviy nuqsonlar 
(vakansiyalar) dislokatsiya harakati natijasida chegaraga chiqib yuk bo`lishi mumkin. Bunda 
vakansiya dislokatsion atomlar bir-birlari bilan yeyilishib ketishi ham mumkin.
Plastik deformatsiyalangan metallarni qayta qizdirishda ro`y berayotgan bunday protsessi 
metallarning rekristallanishi deb ataladi. Rekristallanish ham qaytish kabi ikki bosqichdan iborat. 
Birlamchi rekristallanishda, ya'ni rekristallanishning birinchi bosqichida elementar 
kristall yacheykasi mukammal bo`lgan yangi markaz (donacha) hosil bo`ladi. Bu markaz plastik 
deformatsiya natijasida eng katta qiyshaygan (ya'ni ichki kuchlanish eng katta bo`lgan) joyda 
mavjud bo`ladi, keyinchalik bu markaz qo`shni deformatsiyalangan uchastkadan atomlarning 
o`tishi hisobiga o`sadi. Deformatsiyalangan-metallni qayta qizdirishda eski donachada ichki 
kuchlanishlar kamayib, tiklanmaydi, balki uning o`rniga yangi donacha vujudga keladi. Shuning 
uchu yangi donachalarning o`lchamlari va joylashish tartibi uski donachalarni o`lchamlari va 
joylashish tartibidan beqaror farq qiladi. Birlamchi kristallanishi yangi bir tartibdla joylashgan 
yangi donachalarning hosil bo`lishi bilan xarakterlanadi.