Mustaqil ta'lim

Mustaqil ta'lim

1. 
   Til birliklari ta’sirchanlik imkoniyatlarini qaysi nutq uslubida kengroq namoyish eta oladi?
   
2. 
   Uslublarning qay birida nutqiy ohang katta ahamiyatga ega?
   
3. 
   Publitsistik va badiiy uslublarning qanday o’xshash tomonlari bor?
   

Nutq uslublari

 . 
Reja: 

1. Nutq uslublari haqida tushuncha. 

2. So’zlashuv uslubi. 
3. So’zlashuv uslubining turlari. 


Tayanch so’z va iboralar: til materiali, uslub, so’zlashuv, oddiy so’zlashuv 
uslubi, adabiy so’zlashuv uslubi. 
Nonvoy bir xil undan turli ko’rinishdaginonlar yopganidek, yoki quruvchi 

qurilish materiallari – g’isht, qum, ohak, sement kabilardan foydalanib turfa 

ko’rinishdagi imoratlar qurganidek, so’zlovchi yoki yozuvchitil materialidan turli 
yo’nalishdagi nutq hosil qiladi. Ba’zi nutqda qo’llanilgan so’z, gap, harakat kabi til 
birliklari boshqa nutqlarda nisbatan kam ishlatiladi. Boshqa bir nutqning qurilishi, 
yozilishi, ohangi esa uchinchi nutqdan farq qiladi. Ana shu foydalanish nutqning 
uslubiy shakllari hisoblanadi. Demak, til birliklaridan ma’lum maqsad yo’lida 
tanlab foydalanish natijasida nutqimizda hosil bo’ladigan yo’nalishlar nutq 
uslublari deyiladi. Nutq uslublari tilning aloqaviy mohiyatini amalga oshirishning 
bir ko’rinishidir. Nutq uslublari nutqiy muomala jarayonida yuzaga keladi. O’zbek 
tilida nutq uslublari quyidagilar: 
1. 
So’zlashuv uslubi. 

2. 
Publitsistik uslub. 

3. 
Rasmiy-idoraviy uslub. 

4. 
Ilmiy uslub. 

5. 
Badiiy uslub. 

Har bir uslub o’ziga xos leksik, fonetik, morfologik, sintaktik xususiyatga ega 

bo’lib , bir – biridan farq qiladi. Shu jihatdan olib qaraganda , har bir uslubning o’z 
ichki tartib-qoidasi bor. 
So’zlashuv uslubi. Bu uslub nutq uslublari ichida eng ko’p ishlatiladigan 

uslubdir. U asosan og’zaki ko’rinishda bo’ladi. So’zlashuv uslubida nutq 

birliklaridan erkin foydalaniladi. Aksariyat hollarda Grammatik talab buzilishi 
mumkin. Asosiy e’tibor mazmunni tinglovchiga yetib borishi hisoblanadi. 
Bu uslub ikki turga bo’linadi: 

1. 
Oddiy so’zlashuv uslubi. 

2. 
Adabiy so’zlashuv uslubi. 

Oddiy so’zlashuv uslubi xalq orasida keng ishlatiladigan og’zaki nutq uslubidir. 

Unda so’zlovchi talaffuz erkinligiga ( obke-olib kel; zaril-zarur; na’lat-la’nat), 
Grammatik shaklga amal qilmaslik ( Bordim kecha-kecha bordim) huquqiga ega. 
So’zlashuv uslubida obrazli ifodalar (oppoq, lo’ppi-lo’ppi paxtalar; shirasi chak-
chak tomadi-ya), frazeologik ifodalar (ammamning buzog’iga o’xshaydi, 

bo’shashgan; og’zi qulog’ida, eshak mingan mulla; qo’rqqanga qo’sha ko’rinar va 

boshqa), maqollar (avval iqtisod, kiyin siyosat; sabrli bo’lsang, o’sarsan, sabrsiz 
bo’lsang, to’zarsan) so’roq olmoshi (Kim?, Nima?, Qachon?, Qayerda?), so’roq 
ohangi (Borganmidi? Borku?), so’roq yuklamasi(-mi, -ku) va so’roq gaplari 
to’liqsiz gaplar (Olmadim, ko’rdim xolos; Bo’pti, ertaga olarman ), so’z galar 
(aytdi, ertaga, ancha va hakozo), soda gaplar( Men borib keldim, Magazindan 
oldim), shevaga xos so’zlar( narvonni oldi-shotini oldi; manga ayttti-menga aytdi, 
apke-olib kel, ishni chayib qo’ydi-ishni buzib qo’ydi), takror so’zlar ( kelib-kelib 
sanga aytdimi; yurib-yurib sheka keldi; turib-turib qayttim) qarg’ish, haqorat, 
kamsitish kabi noestetik so’zlar (la’nati, yer yutgur, ahmoq)dan ko’p foydalaniladi. 
Bu uslubda nutq asosan dialog shaklida bo’lib , muhit, imo-ishorakabi tildan 
tashqari(paralingvistik) vositalar ham keng qo’llaniladi. 
Oddiy so’zlashuv uslubidagi mazkur xususiyatlar badiiy adabiyotda, kino va 

sahna asarlarida qahramonning xarakterini ochish maqsadida ular tilidan aytiladi. 

Misol uchun, Olmas Umarbekovning “Yoz yomg’iri” nomli qissasidan olingan 
parchaga diqqat qilaylik: 
“- Topiladi, - dedi bittasi og’zidagi nosvoyni na’matakka tupirib. – Odam 
o’ldirarmishu topilmaydimi? 
Melisani o’zi bo’lib gapirasan-a, Chilton ?!-e’tiroz bildirdiikkinchi 

yoshrog’i. –Kecha o’lgan bo’lsa , o’ldirgan odam shu paytgacha mana man deb 

turadimi? Allaqachon juftakni rostlagan la’nati! 
Bo’nidan orqon solib sho’tga bog’lab qo’yish kerak. Shu joyni ko’raverib 

ko’r bo’lsin. Boshqalar ham ko’rsin. Yaponlar shunaqa qilarmish, men senga 

aytsam…”
Adabiy so’zlashuv uslubi xalq adabiy tilining keng tarqalgan turi bo’lib 

barcha sohalarda undan keng foydalaniladi. U adabiy til normalariga mos 

ishlangan , tartibga solingan tildir. Kundalik o’qish, ish, ta’lim-tarbiya joylarida 
shu uslubga murojaat qilinadi. Bu uslub ham og’kzaki shaklda uchraydi.