muzning erish nuqtasi

5. Atrof muhitni muhofaza qilish
Respublika Sog’liqni saqlash vazirligi tomonidan aholi yashaydigan punktlarda atmosfera havosini ifloslantiruvchi moddalar uchun chegaraviy yopl qopyiladigan konsentratsiyasining sanitariya normalari tasdiqlangan boplib, aholi yashaydigan hududlarda atmosfera havosini ifloslantiruvchi moddalarni aniqlash usullari ishlab chiqilgan, turar joy uylari qurilishlarida yopl qopyiladigan shovqin darajasi qiymatlari, infratovush va past chastotali shovqinni yopl qopyiladigan darajasi belgilangan. Gidrometrogiya va tabiiy muhitni nazorat qilish bopyicha Davlat qopmitasi quyidagilarni ishlab chiqqan: havoni muhofazalash choratadbirlarini kelishish, ekspertizadan optkazish va loyihaviy yechimlari bopyicha atmosferaga ifloslantiruvchi moddalar chiqarishga ruxsatnomalar berish topgprisidagi yopriqnomalar, korxonalarning atmosfera chiqindilaridagi zararli moddalar konsentratsiyasini hisoblash metodikasi, «Noqulay metrologik sharoitlarda chiqindilarni tartibga solish», atmosfera ifloslanishini hisoblashning unifikatsiyalashgan dasturi yaratilgan.
Respublikada tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan ratsional foydalanish va qayta ishlab chiqarish bopyicha butun maspuliyat Tabiatni muhofaza qilish davlat qopmitasiga yuklatilgan. Tashqi muhit bilan opzaro bogplanmagan va uning tapsirida boplmagan tirik organizmning hayotini tasavvur etish mumkin emas. Tashqi muhit omillari jonli (inson) organizmiga uch xil: minimal, optimal va maksimal darajada tapsir etadi. Yuqorida aytilganlardan shular kelib chiqadiki, neft va gazni qayta ishlash korxonalarida jihozlarni oprnatish va tapmirlash ishlarida ham har xil turdagi chiqindilar havoga va suvga tashlanadi. Neft va gaz sanoati boshqa sohalardan opzining ish sharoitining opta xavfliligi bilan ajralib turadi. Agar ishlab chiqarishda notopgpri munosabatda boplsak, unda noxush hodisalarga: portlash, yonish, zaharlanish, hattoki oplim holatlariga ham olib kelishi mumkin. Bu borada neft va gazni qayta ishlash tizimida ishlab chiqarishni topgpri tashkil etishda mehnat va atrof-muhitni muhofaza etish choralarini amalga oshirish talab etiladi. Mehnatni topgpri tashkil etish borasida maxsus ishlab chiqarish korxonalar tomonidan standart (yopriqnoma)lar ishlab chiqiladi. Shuningdek, har bir jihoz va tizimga moslashtirilgan holda qopllanma va yopriqnomalar ishlab chiqiladi.
Mehnatni topgpri tashkil etishdagi asosiy eptibor insonlarga qaratilgan boplib, ish yuritishni bajaruvchi va tapminlovchi hisoblanadi. Mehnatni topgpri tashkil etishda inson mehnatini muhofaza qilish boplimlari tashkil etilib, barcha soha va mutaxassislar bopyicha ish yopriqnomalari bilan tapminlanadi. Ishlarni xavfsiz olib boorish uchun: yonilgpini, olovli va gaz xavfi bor ishlarni topgpri tashkil etish, opzaro birinchi yordam koprsata bilish, yongpin moslamalaridan foydalana bilish, elektr qurilmalaridan topgpri foydalanishni taqozo etadi.
Neft va gazni qayta ishlash tizimida atrof-muhitning eng kopp miqdorda (75—80%) ifloslantiruvchi hisoblanadi, yapni yiliga bu korxonalardan 4,0 mln tonna chiqindi chiqishi yuqoridagi fikrimizning yaqqol dalilidir. Neft va gazni qayta ishlash sanoatida oprnatilgan quvur va jihozlarni mos tanlash, ularning germetik holatlarini topliq tapminlash va joriy sozlash ishlarini doimiy olib borish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bular uchun ham yopriqnomalar tayyorlangan. Respublikamizdagi Tabiatni muhofaza qilish davlat qopmitasi bu ishlarni har doim nazorat qilib turadi.
Tabiat — insonning yashashi uchun zarur boplgan resurslar manbaidir. Havo, suv, tuproq (atmosfera, gidrosfera va litosfera) mana shu uch tayanch tufayligina insoniyat abadiy mavjud bopla oladi. Insonlar faoliyati natijasida tabiatning opzgarishi shubhasiz. Bu opzgarish ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiy etib borgani sari kuchayib boradi. Tabiatdagi hamma narsa bir-biriga uzviy bog'liq va nisbiy muvozanatda bo'ladi. Keyingi yillarda bu opzgarishlar shunchalik kengayib katta masshtabga yoyilib ketdiki, uning oqibatida tabiatdagi mavjud nisbiy muvozanatning buzilish xavfi tugpildi. Har yili dunyoda 120 mlrd.t ruda qazib olinadi. Uning atigi 2 foizidan foydalaniladi. 98 foizi esa chiqindi sifatida tashlanadi. 60 mln.t sintetik moddalar, 100 mln.t mineral opgpit, 3 mln.t zaharli kimyoviy birikmalar ishlab chiqariladi. Bularning bari atrof-muhitni ifloslaydi. Atrof-muhitning ifloslanishi insoniyat sogpligpi uchun katta xavf tugpdirmoqda hamda ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiyotiga to'siq boplmoqda. Shuning uchun ham atrof-muhitning muhofazasi umumbashariy muammoga aylandi.
Birinchi marta havoning ifloslanishi natijasida ommaviy kasallanish 1930- yili Belgiyada qayd etildi. 1952- yilda esa Londonda ushbu kasallik tufayli 4000 kishi vafot etdi. Yevropa mamlakatlari va AQShda surunkali bronxid kasalligidan oplim har opn yilda ikki marta ortayotganligini aytib optish kifoya. Xalqaro Sogpliqni Saqlash qo'mitasining maplumotlariga kopra har toprtta rak kasalligining uchtasi atrof-muhitning ifloslanishi bilan bog'liq ekan. Ayniqsa, atrof-muhitdagi kimyoviy ta`sirlarning ortishi natijasida inson organizmida noqulay mutatsiyalarning hosil bo'lishi mumkinligi katta xavf tug'dirmoqda. Buning natijasida aqliy va jismoniy zaif chaqaloqlar tug'ilishi koppayadi yoki yangi qurilgan oilalarda chaqaloq tugpilmaydi, tugpilganda ham kasallik bilan tugpiladi. Hozirgi kunda koppgina mamlakatlarda tugpma kasalliklardan oplish, bolalar yuqumli kasalliklaridan oplishga qaraganda kopp.
Dunyoda hozirgi kunda 300 dan ortiq tabiatni muhofaza qilish xalqaro tashkilotlari faoliyat ko'rsatmoqda. Tabiatni qo`riqlash deganda, uning turli qismlari: atmosfera, suv resurslari, tuproq, yer osti boyliklari, landshafitlar, o'simlik va hayvonot olamini muhofaza qilish nazarda tutiladi. Ularning barchasi bir-biri bilan ekologik bog`liq bo`lib, bittasining buzilishi boshqasining o`zgarishiga olib keladi. Masalan, tarkibida oltingugurt saqlovchi yoqilg'ini yoqish, atmosferani S0<sub>2</sub>gazi bilan ifloslanishiga olib kelsa, o`z navbatida S0₂ ning havodagi suv bug`lari yog`inlar ta`sirida kislotaga aylanib yerga tushishi, tuproqni va suvni ifloslaydi.
Sanoat va transportning rivojlanib borishi natijasida kislorod sarfi kun sayin ortib bormoqda. Kislorodni istepmol qiluvchi manbalar avtomobil va samalyotlardir. Hozirgi kunda dunyoda 700 mln dan ortiq avtomobillar bor. Ularning soni har yili aholi opsishiga nisbatan 5 marta tezroq opsmoqda. Hozirgi zamon reaktiv samolyotining bittasi Amerikadan Yevropagacha uchib kelganda 50—1001. gacha kislorodni yoqilgpini yonishi uchun sarflaydi. Shuncha miqdor kislorodni bir
kunda 10 ming gektar oprmon ishlab chiqaradi. Mutaxassis olimlaming hisoblariga qaraganda, hozirgi paytda sayyoramizdagi opsimliklar chiqaradigan kislorodning 10—25 % turli yoqilgpilarning yonishi uchun sarflanmoqda. 0prmon zaxiralarining kamayib borayotganligi, suvning ifloslanishi sababli suvoptlari chiqaradigan kislorod miqdorining kamayib ketayotganligi atmosfera kislorodi miqdorining kamayishiga olib kelmoqda.
Kislorod zaxiralaridan foydalanish ortib borishi, ekvivalent miqdorida atmosferada C02 ning ko'payib ketishiga sabab bo'lmoqda. BMT maplumotlariga qaraganda, keyingi yuz yil ichida Yer atmosferasida C0₂ ning miqdori 10—15 % oshgan. Yapni 400 mlrd.t.ga yetgan. Bir yilda atmosferaga 270 mln.t. C0₂, 60 mln.t dan kopp azot oksidlari, 70 mln.t. uglevodorodlar chiqarib tashlanmoqda.
Atmosferada C0₂ ning miqdori ortishi natijasida yorugplik energiyasi issiqlik energiyasiga aylanadi va pamik effekti deb ataladigan holat yuzaga kelishi mumkin, deb hisoblanmoqda. Ob-havo bo'yicha xalqaro konfirensiyaning bergan maplumotlariga ko'ra C0₂ miqdorining ortishi Yer shari haroratining 1,5—3°C ga oshirishi mumkin. Yer yuzasining bunday isishi qutbdagi muzliklami beto'xtov erishiga va dunyo okeanlari sathini 4—8 m gacha ko'tarilishiga olib keladi. Bu opz navbatida quruqlikni butunlay suv bosishiga olib kelishi mumkin.
Atmosferani zaharlovchi asosiy manbalardan biri bu avtomobil va samolyotlardir. Bir avtomobil bir yilda oprtacha 800 kg dan ko'proq zaharli uglovodorodlar, 40 kg azot oksidlari, 200 kg aldegidlar, anchagina CO (50 ot kuchiga ega boplgan 1 avtomobil 1 daqiqada 60 litr CO chiqaradi), 3,4 benzpiren, qoprgposhin oksidlari, oltingugurtli birikmalar qurum va boshqa koppgina toksillarni atmosferaga chiqarib tashlaydi.
Kimyo sanoati ham atmosferani ifloslantirmoqda. Kimyo sanoati asosan azot oksidlari, oltingugurt oksidlari, uglevodorodlar, galogenlar va boshqalami atmosferaga kopplab chiqarib tashlamoqda. Atmosfera havosida hozirgi paytda 900 mln.t. dan kopproq doimiy ravishda ifloslantiruvchi moddalar mavjud.
Atmosferaga tushuvchi zararli aralashmalar 2 guruhga boplinadi.
1. Muallaq zarrachalar (aerozollar), chang, tutun va tumanlar.
Tutun — ichida qattiq modda — zarrachalar boplgan gazlar aralashmasidan iborat sistema. Tuman — ichida suyuqlik tomchilari boplgan gazlar aralashmasidan iborat sistemadir.
2. Gazsimon va bugpsimon moddalar.
Birinchi guruhga anorganik va organik moddalaming qattiq muallaq osilib turuvchi zarrachalari hamda turli korxonalarda puflab atmosferaga chiqarib tashlanuvchi gazlar bilan hamda ventilyatsiya sistemalaridan chiqqan suyuqlikni mayda tomchi va zarrachalari kiradi. Anorganik changlar sanoatda metallarning rudalaridan ajratib olishda, alyumosilikatlami turli mineral tuzlami, qayta ishlaganda, opgpitlar, karbitlar, sement va boshqa koppgini anorganik moddalami ishlab chiqarishda hosil bopladi. Kopmir slanets, torf, yogpoch, saja, rezina asfalt kabilami changsimon zarrachalari opsimliklami himoya qiluvchi vositalaming aerozollari va boshqalar organik modda zarrachalaridir. Tumanlami esa, kislotalar va ulaming angidridlari havodagi suv bug'larida erib hosil qiladi. Yana neftni qayta ishlash sanoati, transport, qishloq xopjalik aviatsiyasi kabilar atmosferaga chiqarib tashlaydigan ogpir suyuq qoldiq va chiqindilar ham tumanlar hosil qiladi.
Atmosferadagi qattiq va suyuq zarrachalaming disperslik darajasi juda katta boplib, opnlab mikrondan yuzlab mikrongacha chegarada o'zgarib turadi. Ikkinchi guruh gazsimon va bugpsimon aralashmalar nihoyatda turli-tuman boplib, ularga kislota, gologen va galoidli birikmalar gazsimon oksid, aldegid, keton, spirt, uglevodorod, amin, pirin, merkaptan, efir, vodorod sulfid va boshqalar koppgina gazsimon sanoat chiqindilari kiradi. Gazsimon sanoat chiqindilarini tozalash nafaqat odam hayvon yoki o'simlikka zararli ekanligi uchungina, balki bunda juda kopp miqdorda iqtisodiy zarar ham kopriladi.

Neftni qayta ishlab chiqarish protsessi uzliksiz bopladi. Texnika xavfsizligi va sanoat sanitariyasi nuqtai nazaridan uzluksiz ishlab chiqarish katta qulayliklarga ega. Xom ashyoni doimiy yuklash va tayyor maxsulotlarni tushirish zaruriyati boplmaydi, shuning uchun ular bilan ishchilarning aloqasi va chang, gaz bugplarni atmosfera chiqishi yopqotiladi. Uzliksiz protsess bilan ajralib turadi, bu esa texnologik parametrlarni doimiy nazorat qilish zaruriyatidan xolos etadi. Yana xizmat qiladigan odamlar tomonidan xato qilish imkoniyatini pasaytiradi.

Jarayonni doimiyligi turub qoluvchi zonalarni paydo boplish, joylardagi qizib ketish xavfini kamaytirishga olib keladi, kontsentratsiyasini koptarilmasligi, boshqa reaktsiyasini paydo boplish va texnologik protsessni buzilishlarini oldini olishga yordam beradi.
Texnologik protsessni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash bu qopl mexnatini mashina va mexanizatsiyalar bilash almashtirish, texnologik protsessni hamma asosiy va yordamchi operatsiyalarida qopl mexnati mexanizmlar bilan almashtirilgan, mexanizatsiyasi uncha muxim axamiyatga ega boplmagan bapzi operatsiyalardan tashqari.
Boshqarish nuqtai nazaridan maxsulot agregati qutsidagi xususiyatlarga ega: birin-ketin keladigan texnologik struktura, bunda ishdan chiqish yoki jarayonlardan birini vaqtinchalik tushirishini butun agregatni ish tartibini keskin opzgarishga olib keladi.
Oraliq sigpimlarni yopqligi va bapzi bosqichlar orasidagi bogplanishni qattiqligi: Agregatni kattaligi uni uzliksiz ishlashini tapminlaydi.
Agregatni eng xavfli uchastkalardan metildietanolamini tozalash xisoblanadi, chunki u yerda atmosferaga zaxarli chiqindilar chiqadi. SHu sababli ishchi xizmatchilar tekshirish paytida va remont paytida shaxsiy ximoya vostilari bopladi.
Opzbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoev atrof-muhitni asrash va chiqindilarni boshqarish tartibini takomillashtirish masalalari bopyicha yigpilish optkazdi.
Tanqidiy ruhda optgan yigpilishda 2030 yilgacha boplgan davrda Opzbekiston Respublikasining Atrof-muhitni muhofaza qilish konsepsiyasi hamda 2019-2028 yillarda Opzbekiston Respublikasida qattiq maishiy chiqindilar bilan bogpliq ishlarni amalga oshirish strategiyasi ijrosi qoniqarsiz deb topildi.
Xususan, atrof-muhitga salbiy ta'sirlar saqlanib qolmoqda. Atmosferaga katta miqdorda ifloslantiruvchi moddalar chiqarilmoqda. Fauna va floraga xavf ortib boryapti.
Qurilish vazirligi, Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qopmitasiga joriy yilda Toshkent, Samarqand va Andijon viloyatlarida, keyinchalik boshqa hududlarda ham qurilish chiqindisi poligonlari hamda chiqindini qayta ishlash loyihalarini ishga tushirish bopyicha topshiriqlar berildi. Ishlab chiqarish jarayonida ekologik normalarga rioya etish masalalari ham tahlil qilindi.
Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qopmitasi laboratoriyalarida jihozlarning 65 foizi eskirgani koprsatib optildi. Havoga ifloslantiruvchi moddalar chiqarish hajmining 60 foizi yoqilgpi-energetika, 20 foizi togp-kon va metallurgiya sohasiga topgpri kelmoqda.

6. Xulosa

Menga “Xaroratni o’lchash va rostlash tizimini modellashtirish“ mavzusida kurs ishi berildi.
Kurs ishi davomida men asosiy ishlab chiqarish jarayonlari bilan tanishdim: jarayonning fizik-kimyoviy printsiplari, texnologiya, texnologik hisob-kitoblar, asosiy apparat ishlash prinspi, jarayonning matematik tavsifi, jarayonni matemtik modellashtirish va atrof-muhitni muhofaza qilish va boshqalar bilan atroflicha tanishdim.

7. Adabiyotlar

1. 
   Yusupbekov N.R., Muxamedov B.I., G’ulomov Sh.M. ’’Texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomatlashtirish.’’ –Toshkent: O‘qituvchi, 2011.
   
2. 
   Vaxidov A.X., Abdullaеv D.A. ‘‘ Avtomatikaning tеxnik vositalari.’’ Toshkent, 2012.
   
3. 
   Aripov N.M. “Avtomatik boshqarish nazariyasi va avtomatika elеmеntlari” ma'ruzalar matni. Toshkеnt, 2010.
   
4. 
   Ismoilov A.I., Nazarov O.K. “Avtomatika va avtomatlashtirish asoslari” fanidan ma'ruzalar matni. Andijon, 2006.
   
5. 
   Arxiv.uz
   
6. 
   Referat.uz