N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

spin-spin ta ’sir deyiladi. Spektdagi dublet, triplet va hokazolar um um iy 
qilib multiplet deb ataladi. E ’tibor berilsa, spin-spin ta ’sir kim yoviy 
siljishga ta ’sir qilm aydi. Turli p ro to n larnin g siljishj ularning aw algi
И
58

---

)
^
------------------Н ,н
Ajralmagan \  
^
■ 
signal 
V------------ ---------------1}
, ------------ ^ -----------и
Н д tashqi 
m aydon
25-rasm. 1,1,2-tribrom etan spektridagi triplet II protonga, 
duplet esa I protonlarga taalluqliligi sxemasi.
H n tashqi 
m aydon
26-rasm. Etil spirti spektridagi triplet II protonga, 
duplet esa I protonlarga taalluqliligi sxemasi.
chastotasida kuzatilaveradi, lekin bu chastota endi dublet, triplet va 
kv artetn ing o ‘rtasiga to 'g 'r i keladi. U m u m a n , m u ltip le tla r doim
kimyoviy siljishlar o 'lch a n a d ig a n m arkazga nisbatan sim m etrikdir. 
S pin-spin t a ’sir turli signallar sonini o'zgartirm aydi. M asalan, etil 
spektrida u c h xil (O H , C H 2, C H 3) signal kuzatilishi kerak edi. Faqat 
h a r qaysi tip signal bir nech a c h o ‘qqiga ajralib ketgan. M ultipletlardagi 
c h o 'q q ila r o'rtasidagi bu m asofa spin-spin t a ’sir konstantasi (SSTK) 
deyiladi va / harfi bilan belgilanadi (27-rasm ). M ultipletdagi c h o 'q ­
qilar intensivliklarining nisbati h a m sim m etrik. M asalan, 1 : 1, 1 : 2 : 1 
yoki 1: 3 : 3 : 1 va hokazo.
Lekin b u n d a y sim m etriya do im kuzatilaverm aydi. K o 'pchilik 
ho llard a ch etlanish lar m avjud b o 'la d i. Agar spektrda m ultipletlar 
orasidagi m asofa (kimyoviy siljishlar) sp in-spin ta ’sir konstantasi ( / )
ga nisbatan a n ch a katta bo'lsa, sim m etrik m ultip letlar hosil bo'ladi. 
B unday spektr birinchi tartibli deyiladi. Agar q o 'sh n i m ultipletlar 
kimyoviy qiym ati orasidagi farq SST K d an kichik b o 'lsa , bu ikkinchi 
tartib li spektr hisoblanadi. B unday hollarda (ya’ni XS < SSTK yoki 
X S = S S T K ) spektr ju d a m urakkablashib ketadi. U n i birinchi tartibli 
sp ek trg a o 'tk a z is h u c h u n y u q o ri c h a sto ta li (100 va 300 M G s) 
sp ektrom etrlardan foydalaniladi va m olekuladagi p ro to n lard an b itta 
yoki b ir n echtasi deyteriyga alm ashtiriladi.
59
Г

---

CH2B r - C H B r 2 
a 
b
f
f
27-rasm. Spin-spin ta ’sir konstantalari.
P ro to n -p ro to n g a nisbatan p ro to n -d eyteriy t a ’sirlashishda SSTK
yetti m arta katta. Shuning u ch u n h am spektr soddalashadi. B a’zi 
hollarda spektrning u yoki bu qism ini soddalashtirishga to ‘g ‘ri keladi. 
B unday hollarda «qo‘sh rezonans» usulidan foydalaniladi.
S p in -sp in t a ’sir ik k ita noekv ivalen t p ro to n o ‘rtasida vujudga 
keladi. Bu p ro to n la r q o ‘shni uglerod atom larida yoki bitta uglerod 
a to m id a b o ‘lish i m u m k in . K o 'p r o q b irin c h i tip d a g i p r o to n la r
uchraydi. D em ak, protonlari bir-biriga ekvivalent ikkita gruppa o ‘zaro 
t a ’sirlash m a y d i, y a ’n i u la rn in g sp e k trid a ajralish k u z a tilm a y d i. 
M asalan,
C H
3
- C H
3
, C H
2
C1
2
- C H
2
C1, 
(C H
3
)—C H B r—C H
2
Br, A r - R da
va hokazo.
T a ’sirlashish faqat q o ‘shni ato m lard a b o ‘ladim i yoki uzo q ro q
p ro to n lar h am spin-spin ta ’siriga egami? Faq at oddiy bog‘lar tutuvchi 
zanjirda SST quyidagicha:
H - C - H
k 
I 
*
H - C - C - C - H
M I
/ = 1 0 - 1 5 Gs
/ = 5 - 8 Gs 
60
/ = 0
(ta’sirlanish yo‘q)

---

Agar m olekulada u chlam chi b o g
1
bo'lsa, ta ’sir m asofasi ortadi. 
M asalan: C H
3
—C = C —C = C —О С —C H 2X birikm ada C H
3
va C H
2
p rotonlar to ’qqizta bog
1
orqali ta ’sirlashadi ( J Ф 0). Y uqoridagi birik­
m ada esa bogdar t o ’rtta edi. S pin -sp in t a ’sirni uzatish xususiyatining 
kuchliligiga qarab bogdarni quyidagi qatorga joylashtirish m um kin:
C s C > C = C > C - C
Q o ‘sh va uch bo gd i b irikm alardagi «uzoq» t a ’sir oddiy bogdi 
birikm alarga nisbatan kuchli b o d ad i (С = C). B ir-biridan ikkita va 
u c h ta bog
1
bilan ajratilgan А, В, С tipdagi p ro to n lar SST K ham
bir-biridan farq qiladi.
. ^
4
n
*
' f
6—14 Gs ^
H x
y \ \  
H x U - 1 8 G s n n
/ = 0—3f 
c =
C = C 
C = C 1
'•H x
V H
A 
В
A tipda joylashgan protonlar vitsinal, В tipdagilari esa getninal pro­
tonlar deyiladi. 5-jadvalda turli protonlar uchun SSTK qiymatlari keltirilgan.
5-jadval
I, Gs
I, 
Gs
>
c
< H
a
x
HB
12-15
<
H A
> ^ - H
R
I 9 - 1 3
aa
I 2 - 4
ae
I 2 ,7 -1 0
aa 
’
\
/ Нл 
> C = C < H B
> C H A—CHB<
0 ,3 5 -2
2 - 9
HB
Hc
^
H
D
Iab 7 - 1 4
Где 2 - 3
I
a d
< 1 . 5
>
C = C <
2 -1 4
> C - C <
H ‘
A
11-18
61
Г

---

5-jadvalning davomi
I, Gs
I, Gs
„с н в<1