N. Ismoilova, D. Abdul- layeva; 0‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Ijtimoiy muhitning shaxsga ta’sirida ijtimoiy nazorat
shakllarining o‘rni
Har qanday shaxs ma’lum bir jamiyat a’zosi sifatida yashar ekan, faoliyat ko‘rsatar ekan, u albatta ana shu jamiyat tomonidan o‘rnatilgan ijtimoiy nazoratga amal qilishga harakat qiladi.
Ijtimoiy nazorat — bu shaxsning xulqiga, qadriyatlariga, tasav- vurlariga va ustanovkalariga nisbatan jamiyatdagi guruhlarning yoki jamoatchilikning ta’siridir. Ijtimoiy nazoratga ekspektatsi- ya, me’yor va sanksiyalar kiradi. Ekspektatsiya — aynan shaxsga nisbatan atrofdagilarning kutish shaklidagi talablaridir. Ijtimoiy me’yor — ma’lum vaziyatlarda shaxsning nima deyishi, o‘ylashi, his qilishi, nima qilishini ko‘rsatuvchi namunalar yig‘indisidir. Ijtimoiy sanksiyalar — ijtimoiy nazoratning muhim vositalaridan biri sifatida shaxsga nisbatan qo‘llaniladigan ta’sir choralaridir.
Ijtimoiy nazoratning shakllari — bu shaxsning jamiyatdagi hayoti va turli xil guruhlardagi faoliyatini boshqarish usullaridir. Ijtimoiy nazoratning ko‘proq tarqalgan shakllari quyidagilardan iborat:

1. 
   Qonun — davlat miqyosida shaxslarning rasmiy munosa- batlarini nazorat qiluvchi va yuridik kuchga ega bo‘lgan me’yortiv aktlar yig‘indisi.
   
2. 
   Tabu — shaxsning biror-bir fikri yoki harakatlariga nisbatan cheklovlar tizimini qamrab oladi.
   
3. 
   Urf-odat — yoshlikdan o‘zlashtiriladigan vajamoaviy odatli- lik xarakteriga ega. Urf-odatning asosiy belgisi tarqalganlikdir. Urf-odat jamiyatda ma’lum bir davrga xos boigan va vaqtincha davom etuvchi tavsifga ega.
   
4. 
   An’ana — shunday urf-odatki, ma’lum bir xalq madaniyati bilan bogdiq holda shakllangan, avloddan avlodga o‘tuvchi, xalq- ning mentaliteti bilan aniqlanadi. Urf-odat va an’analar ommaviy harakatlarni qamrab oladi va jamiyat integratsiyasida muhim rol o‘ynaydi. Ma’naviy ahamiyatga ega va aynan guruh yoki jami­yatda yaxshilik va yomonlikni tushunish bilan bog‘liq boigan maxsus urf-odatlar mavjud.
   
5. 
   Axloq — ma’lum bir davrda jamiyat kishilarining xulq-at- vorida, xatti-harakatlarida, o‘zaro muloqot jarayonida o‘z aksini topadigan ijtimoiy kalegoriyadir.
   
6. 
   Odat — shaxs hayotida ko‘p takrorlanaverganligidan av- tomatlashganlik darajasiga aylanib qolgan, anglanilmagan holda bajariladigan harakat shaklidir.
   
7. 
   Etiket (etiket me'yorkin) — odamlarga nisbatan ijobiy va xayrixohlik bi)ao muloqotna kirishishda muoosabatlaroion tashqi ko‘rioishida oamoyoo bo‘)adinao o‘zioi tutish qoidalari. Ammo buoday odoblilik orqasida ba’zao ichiqoralik va shaxsga oisba- tao behurmatlik muoosabatlari yashiriogao bo‘)ishi ham mum- kio. Shuodao kelib chiqib aytish mumkioki, bu me’yorni baja- rishda shaxsoiog odamlar bikrn muoosabatida uomn samimiyligi yo‘qohshi mumkio.
   

Shuoday bo‘lsa ham, «semiz jaoijaldao, ozn‘io tiochlik yaxshi».
Jamiyatoion har bir a’zosi mteriozatsiya jarayooi va oatijasi tufayli iodivid tomooidau doim ham aonlaoi)maydinan ijtimoiy uazoratoion kuchli psixolonik ta’siri ostida boladi.
Bulardao tashqari shaxsomn jamiyatdani xatti-harakati va xulq-atvorim oazorat qilib turuvchi oazorat shakllari ham mav- jud bo‘lib, ulardau biri ijtimoiy me’yorlardir.