N iz o m iy n o m I d ag I t o sh k e n t d a V l a t p e d a g o g ik a u n IV e r sit e t I ibro h im karim o V
Albatta, O ‘zbekistonda ma’naviyat m illiy negizda rivojlanishi lozim va bu hoi
Download 2.89 Kb. Pdf ko'rish
|
|
Albatta, O ‘zbekistonda ma’naviyat m illiy negizda rivojlanishi lozim va bu hoi um um insoniy qadriyatlarning qaror topishi uchun kafolat b o ia d i. Har bir millatning tarixan tarkib topgan o ‘z tabiati (m entaliteti) va shunga m uvofiq o ‘ziga xos dunyoqarashi, tafakkur va turmush tarzi boMadiki, bu o'sha millatning falsafiy qarashlarida o ‘z mujassamini topadi. Masaian, dunyodagi har bir mintaqa va ayrim xalqlar tarixiy xotirasi asosida turlicha falsafiy oqimlar paydo boMgan va hozirgi davrda ham mavjud. Masalan, markscha falsafa Germaniyada vujudga kelgan boMsa- da, am m o u G ‘arbiy Ovrupo xalqlari tarixiy xotirasiga asosan m uvofiq keladi. B olshevizm g'oyalari (lenincha falsafa) R ossiya xalqlari tarixiy xotirasiga monand tarzda shakllandi. Rus xalqiga x o s radikalizm, y a ’ni ijtimoiy voqelikni birdan o ‘zgartirishga intilish tendensiyasi ana shu falsafada o ‘z ifodasini topdi. Bu falsafa bir avlod umri davom ida ayrim olingan mamlakatda “sotsializm ” qurish mumkin, deb xisobladi. Falsafa fanining miqdor va sifatning o ‘zaro o ‘tish qonuniga h ilo f boMgan ijtim oiy hodisalarga bunday yondashuv qanday xunrezliklarga olib kelgani m a’lum. SSSR ning parchalanishida ham siyosat va mafkurada rus radikalizmiga asoslanish, y a ’ni mulkning um um iyligi ruhida tarbiyalangan avlod bilan 500 kunda m ulkning xususiyligi - bozor iqtisodi munosabatlariga o ‘tish mum kinligiga ishonish - bu, rus radikalizm ining yana bir ko'rinishda namoyon boMishi edi. Natijada um um xalq mulki m ohiyat-e’tibori-ila talon-taroj etilishi, u bir to‘da badnafs olgMrlar qoMiga o ‘tib ketishiga yoM ochib q o'yild i. Mana, 22 yildan oshyaptiki, R ossiya xalqlari buning oqibatlarini tatishda davom etmoqdalar. Bir xovuch odamlar to‘kin - sochinlikda yashasa, xalqning asosiy qismi mohiyat - e ’tibor-ila qashshoqlikka mahkum etildiki, hozirgi kunda boshqarilayotgan rus davlati uning asoratlarini tugatishi juda qiyin kechyapti. M illiy falsafa yaratish mayli (tendentsiyasi) barcha mamlakatlardagi kabi 0 ‘zbekistonda ham mavjud. A m m o u m illiy qadriyatlar gultojisi sifatida 13 um um in so n iy q ad riy atlar m ajm uasi b o ‘lgan falsafa faniga v a falsafiy q arash larg a ters b o ‘lib q olm asligi u stid a gap boradi. T u rlich a falsafiy oqim lar m av ju d v a y a n a yangi o q im lar p ay d o b o ‘laveradi. B iroq, bu o q im larn in g birontasi, ju m la d a n , m illiy falsafa falsafa fan in in g o 'rn in i egallab o lish id an ehtiyot b o 'lish zarur. A ks x o ld a ijtim oiy h o d isa la rg a m ark sch a sinfiylik tam o y illari o ‘rnini m illiy m a h d u d lik tam o y illari eg allab , m illiy m a fk u ra y o rd a m id a falsafiy aq id ap arastlik k a y o ‘l o ch ilib qolishi m um kin. 4 -in a s a Ia . F alsafa fan in in g fim ktsiyalarida u n in g fan lar tizim i v a ijtim oiy hay o td ag i o 'r n i rav sh an lash ad i. F u n k tsiy a (vazifa) d eg an d a h arak at u slubi, falsafiy b ilim la r tizim i d o irasid a u n in g fao llig i n am oyon b o 'lis h i, b ajarishi lozim boMgan v azifalarn in g um um iy tip (tu r)lari n azard a tutiladi. F a lsa fa fani fun k tsiy alari x ilm a-x il. U lar ichida d u n v o q arash lilik (o n to lo g iy a), o lam n i bilish (g n o seo lo g iy a), q ad riv atli ongni sh ak llan tirish . iitim o iv -am aliv o tch i 1 i k (p rak tik o lo g iy a), m e to d o lo g ik . in so n p a rv a rlik . m a ’n av iv -tarb iv av iv fun k tsiy alari in d iv id u al v a ijtim oiy o n g g a fao l t a ’sir k o 'rsa tib , shu ja ra y o n d a u ijtim o iy -siy o siy v a * m afk u rav iy h ay o t ham d a b o sh q a b arch a fan lar va o 'z ig a xos d u n y o q arash lar biten uzviy b o g 'la n ib ketadi. F alsafa dun y o q arash sifa tid a tab iiy o tsh u n o slik , tex n ik ash u n o slik fanlari bilan tu tash g an d a, y a ’ni g o rizo n tal h o latd a, u ilm iy aso slarg a ega b o 'la d i; vertikal holda siy o sat va m afkura ta ’sirig a tu sh g an d a u ilm iylikdan u zoqlashadi. SH u sababli falsafiy fik rlar siyosat va m a fk u ra o rtid an em as, balki siy o sat va m afk u ra falsafa fan ig a tay an ib va undan oziq olib shakllan^a, tarafkashlik v a ch ek la n ish d an xoli b o 'la d i. H ayot va o 'lim haq id a o 'y la m a y d ig a n va y ash ash n in g ch ek lan g an i to 'g 'r is id a q a y g 'u rm a y d ig a n , g 'a m -ta sh v ish ch ek m a y d ig an odam b o 'lm a s a kerak. 0 ‘lim ning m u q arrarlig i har bir insonda salbiy x is-tu y g 'u la rn i y u zag a q alqitib, o d am n in g ilik- ilik larig ach a b o 'lg a n q u w a tn i ham g o 'y o su g 'u rib o lg an d ek b o 'la d i. Bu hislardan xoli b o 'lis h u chun odam ab ad iy lik to 'g 'r is id a q a y g 'u ra d i, ab ad iy lik k a dohil b o 'lish y o 'lla rin i qidiradi. SH u ja ra y o n d a aql bilan bilib, tajrib a y o 'li bilan sinab b o 'lm a y d ig a n (tran stsen d en tal) olam borligi, u bilan ruhiy alo q a b o g 'la s h orqali o 'iim 14 v ahim asi, hayot tushkunligi, y ash ash n in g m a ’nisiziigi to ‘g ‘risidagi g ‘am -andux h islarid an holi b o ‘lishga intiladi, n a tija d a inson ichki olam i («M eni») tashqi abadiy olam - kosm ik butunlik bilan b irlash g an d ek boMadi. O qibatda m ifologik (afsonaviy), diniy, badiiy, odatiy d u n y o q arash lar v u ju d g a kelib, ular orqali odam hayotdan q oniqish, v ah im ag a tu sh m aslik h is -tu y g ‘ularini o ‘zid a gavdalantirm oqchi boMadi. F alsafa esa insoniyat to 'p la g a n b arch a ilm lar, tajribalarni um um lashtirib, ayrim -ayrim tarm o q larg a boMinib ketgan dunyo haqidagi ta s a w u r la m i yigMb, ilm -fan dalillariga, in so n iy atn in g abadiylik yoMida t o ‘p lag an tarix iy tajribalariga tayangan holda ilmiy d unyoqarashni shakllantiradi. S huning u chun ham falsafa fanining m ohiyati - « O dam -olam » tizim id a yalpi um um iy m u am m o lar haqidagi fikrlarda nam oyon boMadi. O dam n ech a yil y ashashi bilan em as, balki qanday yashaganligi bilan o ‘z ab adiviigini y arata o lish ig a falsafa ishontirib, inson o ‘z hayotining m a ’noli, m azm unli q ilish ig a yord am lash ad i. Ilm iy falsafa odam zotni hayotbaxsh dunyoqarash egasi qilish funksiyasi orqali olam , und ag i barcha m unosabatlar ijtim oiy taraqqiyotga, inson b arkam olligiga xizm at q ilish i uchun kurashuvchilar avlodini yetishtirishga harak at qiladi. F alsafa olam ni biiish m etodi orq ali fan larg a nisbatan evristik. u v g ‘unlashtirish. b irlash tiru v ch ilik . m an tiq iv -g n o seo lo g ik (b ilish g a oid) kabi funksiyalarni ham bajaradi. Bu, uning m eto d o lo g ik fu n k siy asi boMib, barcha fanlarga doir m urakkab nazariy va fundam ental m uam m o larn i h al etish g a yordam lashadi. Falsafa fani m uam m o larin i m a ’nisiz, deb qarovchi oqim larning d a ’volari tan q id d an ham tubandir. C hunki har b ir elat, m illat oldida m uayyan tarixiy davrda paydo boMadigan m uam m olar falsafiy tah lil, falsafiy qarashlar yoMi bilan hal etib k elin g an va shunday boMib qolav erad i. U lar ichida odam ning um um an olam ga niunosabati m uam m osi - du n y o q arash i eng m uhim i hisoblanadi. M oddiy va ruhiy o lam o ‘rtasidagi m unosabatlarni an iq lash , tab iat va jam iy at qonunlari haqiqatan ham m avjudm i yoki odam zot ta rtib -q o id a g a boMgan ehtiyoji tufayli uni o 'y la b topganm i, odam nim a va o lam dagi, y a ’ni u m um iy a lo q ad o rlik lar ichida uning o 'rn i qanday - u yaratuvchim i yoki b u z g 'u n c h i q u d ratm i, inson aql-zakovatining tabiati nim a, odam o ‘zini qurshab olgan olam ni va o ‘z in i-o ‘zi bila oladim i, haqiqat va adashish deganda 15 nima anglashiladi, ezgulik va yovu zlik nima, qanday qonuniyatlar va qanday yo'nalishlar insoniyat tarixini harakatga keltiradi kabi dunyoqarash bilan bog'lanib ketgan muammolarni anglash, ularni hal etish orqali olam da 0 ‘zining munosib o'rniga ega bo‘lish har bir individda olam iy fikrlash qobiliyatini vujudga keltiradi. Tabiat o ‘z taraqqiyotining N oosfera - Aql sohasi bosqichiga o ‘tganligi munosabati bilan Ona-tabiatni muqarrar halokatdan saqlab qolish muam mosi fan- texnika, axborot va nano texnologiyalardan umumbashariy manfaatlar y o ‘lida foydalanish uslublarini izlash va topish falsafa fani oldiga yangi katta vazifalarni ko'ndalang qilib q o ‘ymoqda. Ilm iy-texnika inqilobi (ITI) tufayli an ’anaviy tafakkur va turmush tarzi inqirozga uchragani, yangi davrga m uvofiq keladigan turmush tarzini shakllantirish, insoniyat aql-zakovati va uning m evasi boMgan fan-texnika, axborot va nano texnologiyalar muvaffaqiyatlarini to ‘la-to‘kis bunyodkorlik ishlariga burib yuborish muammosi paydo boMdiki, uni falsafiy dunyoqarash negizidagina hal etish mumkin. Umuman falsafa fani oldida turgan barcha muammolarni asosan yettita guruhga bo'lish maqsadga muvofiqdir: a) ontologik, b) gnoseologik; v) aksiologik; g) antropologik, d)ijtim oiylik j) falsafa tarixi; z) im onshunoslik, etika va estetika. Bu muammoiarning barchasi dunyoqaraslming muayyan tipi bilan bog'lanib ketadi. A m m o ilm-fan xulosalari, dalillariga tayangan falsafiy dunyoqarash orqali insoniyat m illiy va umumbashariy muammolarni qadam-baqadam hal eta olishiga umid bogMash individlarda ijobiy his-tu yg‘ulam i vujudga keltirib, hayotini mazmunli va qadrli etadi. A ytish mumkinki, odam zot jam iyat b o‘lib yashashga o'tgandan boshlab ijtimoiy munosabatlar, ularni takom illashtirish uchun kurashib keladi. Bu jarayonda har bir elat, xalq, millat donishmand (faylasuO lari o ‘z nuqtai-nazarlarini ilgari suradilar. Ushbu qarashlaming barchasini umumlashtirsak, kamida yettita mohiyatli savollarga javob qidirilgani m a’lum boMadi. Buni quyidagi tablitsadan anglab olish mumkin. 16 F a ls a f a f a n i — m a ’n a v i y a t a s o s i s if a tid a F a lsa fa n in g negizli m asalalari F a lsa fiy b ilim larn in g asosiy qism lari 1. O lam qanday tuzilgan? * O n to lo g iy a — borliq haqidagi ta ’limot. 2. B ilish nim ani anglatadi? * G n o seo lo g iy a (epistem ologiya) - bilish nazariyasi 3. H ayot m a ’nosi va m aqsad-m uddaosi (qadriyati) nim a? * A k sio lo g iy a - hayot m a ’nosi va q ad riy atlar to ‘g ‘risidagi ta ’lim ot 4. O lam da odam qanday o ‘rin d a turishi kerak? * F alsafiy antropologiya - inson to ‘g ‘risid ag i t a ’lim ot 5. Ijtim oiylik o ‘zi nim ani anglatadi? * Ijtim oiy falsafa 6. Tarixiy v aq t nim a? * F a lsa fa tarixi 7. U y g 'u n lik ,ezg u lik , g o ‘zallikni falsafiy anglash haqidagi y o ‘n alishlar * Inso n sh u n o slik —u y g 'u n lik to ‘g ‘risidagi ta ’lim ot, etika—axloq to ‘g ‘risid ag i ta ’lim ot, estetika—g o 'z a llik h aq id ag i t a ’lim ot X u lo sa: a) «falsafa» va « falsafa fan i» tush u n ch alarid ag i um um iylik va ayrim likni anglash b a g ‘o y at m uhim a h a m iy a tg a m olikdir; b) falsafa fanining o 'z tad q iq o t o b ’yekti va predm eti borki, shu o rq ali u boshqa fanlardan ajrab turadi; v) falsafiy d u nyoqarash ham m illiy, ham u m u m b ash ariy m ohiyatga egadir; g) falsafa fani birqator funksiyalarni bajaradi va sh u lar orqali ijtim oiy m uam inolarni hal etish y o 'lla rin i izlaydi va topadi. Ц - n ^ j i 17 ■ '.< ! П,'П:Н D P - 2 -m avzu . Falsafa fani ta ra q q iy o tin in g asosiy b osqichlari Falsafa tarixid an Reja: Kirish. 1. Q adim gi Y unon va Sharq falsafasi. 2. M arkaziy O siy o d a falsafiy fikrlar rivoji. 3. A rab -m u su lm o n o lam id a U y g ‘onish davri*. 4. G ‘arb m am lak atlarid a U y g 'o n ish davri falsafasi. X ulosa. O 'tg a n v a ’zda falsafiy fik rlar rivoji a so sid a endilikda falsafa ham m ustaqil fan sifatid a shak llan g an i asoslandi. Bu v a ’zda falsafiy bilim lar rivoji tarix ig a q isq ach a to ‘xtalam iz. 1-m . Q adim gi B o b il(V av ilo n iy a)d a 6 m ing yil m uqaddam dastlabki falsafiy fik rlar y u zag a keldi. « G ilg am esh h aq id ag i d oston», «A dapa» dostoni, «E tapa» haqidagi afsona, «Jafokash avliyo h a q id a d o sto n » , « X o ‘ja y in n in g qul bilan su h b ati» asarlari v a xalq o g ‘zaki ijodi orq ali o ‘sh a dav r falsafasini anglash m um kin. T ab iatsh u n o slik k a oid fikrlar, m atem atik a, g eo m etriy a, astro n o m iy a fan larin in g ilk kurtaklari o 's h a dav rd a x o ‘ja lik n i y u ritish d a k a tta aham iyat kasb etdi. Q adim gi Y unonistondagi M ilet shahri savdo va m adaniy alo q alar m ark azig a aylanib, falsafiy (d o n o ) fik rlar riv o jlan a b oshladi. N atijad a “ M ilet falsafiy m ak tab i” da Fales. A n ak sim an d r, A naksim en, G erak lit, P ifagor, E m pedokl kabi fay lasu flar y etish ib chiqib, borliq va uning asosi h a q id a b ah s-m u n o zaralar q iz g ‘in tus oldi. B orliq aso sid a m oddiy u n su rlar y o tish in i aso slash , n arsalar negizida atom y otadi, degan fik rlar ilgari surildi. A flotun va A rastu falsafiy fikrlar rivojiga salm oqli hissa q o ‘shdilar. M isrd a olam dagi m oddiy jis m la r su v d an paydo boMganligi, ularda havo borligi, od am lar o 'lim vah im asig a tu sh m a sd a n , dunyo n e ’m atlaridan bahram an d b o 'lib , sh od-xurram y ash ash g a d a ’vat etilgan. « N asih atn o m a» asarida ilm olish, unga ‘ Ilm iy a d a b iy o tla r v a d a rs lik la rd a bu d a v r « S h a rq U y g ‘o n ish d a v ri» d e b ham y u ritila d i B iz n in g f ik n m iz c h a . IX-X11 a s rla rd a g i llm -fa n ta ra q q iy o ti - U y g 'o m s h d av ri faq a t A ra b im p e riy a s i m a m la k a tla rid a b o 'lg a m ta rix iy h a q iq a td u 18 ixlos q o ‘y ish g a chaqiriiadi. Shunday ijtim oiy fik rla r rivoji natijasi sifatida bu jo y d a dastlabki taq v im (kalen d ar) va tib b iy o tg a d oir asa rla r v u ju d g a kelgan. « R am ay an a» , «M ahobharata», «K alila v a Dimna.» kabi asarlar orqaii H indistondagi d astlabki falsafiy fik rlar o d am zo t ruhini poklash va axloqiy m arom (n o rm a)!ar h aq id ag i fikrlarni bilib o lam iz. Q adim gi hin d isto n lik lar suvni d u n yoning asosi hisoblaganlar. V eda(duo)lai'da ta n a jo n (m h )n in g qobigM, jo n esa olam iy rulm ing nam oyon boMishi sifatid a talq in etiladi. Bu y erd a shakllangan L okayata, C horvaki t a ’lim otlari falsafiy fik rlar riv o jig a h issa b o ‘lib q o ‘shilgan. X itoydagi falsafiy fik rlard a dunyo ab ad iy , u 5 u n sur(elem ent)—olov, suv, yer, daraxt v a m etalldan hosil boMganligi ta ’k id lan ad i. X ito y lik lar STI degan m oddiy zarra v a D A O ( y o i ) d eg an q o nuniyat b a rc h a h o d isalar aso sid a yotadi, deb hisoblaganlar. K onfiitsiychilik ta ’lim oticha, d u n y o d a g i odam lar, xalqlar bir-biriga y aqin, u la r faq at ijtim oiy m u h it ta ’sirid a farq lan ad ilar. T arbiya tufayli odam lar in so n g a ay lan a d i, d eb hisoblaganlar. 2 -m . Q ulay iq lim va g eo g rafik m u h itd a jo y la sh g a n M arkaziy O siyo m in taq asid a o v ch ilik , ch o rv ach ilik , d eh q o n ch ilik v a, nihoyat, hunarm andchilik erta rivojlandi. B u y e rd a m ifo lo g ik (afsonaviy) d u n y o q a ra sh asosida “A v esto ’’ - birinchi ja h o n d in in in g m u q ad d as kitobi yozildi va sh u n d a n e ’tiboran olam ni yaratgan va uni n azo rat q ilad ig an y ak k ay u y ag o n a iloh - A h u ra m a z d a g a sig ‘inish, unga ibodat qilish b oshlandi. Z ard u sh tiy lik d a m oddiy n arsalar a so sid a 4 unsur - suv, havo, tuproq va olo v y o tad i d ey ilg an v a bu unsurlar din orqali m uqaddaslashtirilgan. Iro q d a tugM lgan va diniy faoliyatini k o ‘p ro q M arkaziy O siyoda davom ettirgan M oniy (2 1 6 -2 7 7 ) y ag o n a din yaratish uchun h ara k a t qildi. U ningcha, borliq 2 asosga ega: a) y o ru g ‘lik, y ax sh ilik va ruh olam i b o ‘lib, u n g a xudo boshchilik qiladi; b) zuhnat,^ y o v u zlik va m oddiy olam (m ateriy a) b o ‘lib, unga shayton rahnam o boMadi. O dam zot n u r va zu lm at farzandidir, u nur k u c h la rig a y ordam bersa, ravnaq topadi. M ark aziy O siyoda m azdakchilik g ‘o y alari tarqalib, unda zardushtiylikning moMadil ja m iy a tla r to ‘g ‘risidagi ta 'lim o tig a b in o an boy odam lar ixtiyoriy ravishda k a m b ag ‘al o d am larg a yordam berishlarini talab qilib chiqdilar, bunga itoat etm ag an larg a z o ‘rlik ishlatish m um kin, deb h iso b lad ilar. 19 3 -m .V iI-X I asrlarda G ‘arbiy X itoy, M arkaziy O siyo, A fg ‘oniston, Eron, T u rk iy a, Shim oliy A frikadan tortib Isp an iy ag ach a b o 'lg a n hu d u d larn i arabiar bosib olishdi v a bu erd a m a ’n a v iy -m a ’rifiy ta raq q iy o t islom n eg izlarid a riv o jlan a boshladi. B unday k atta h udud va turli m a ’n aviy-m adaniy tu rm u sh tarzig a ega b o ‘lgan elatlar, xalqlarni faq at islom aqidalari aso sid a b o sh q arish n in g iloji y o ‘q edi. N a tija d a islom ilohiyoti (falsafasi) shakllanib, ilm -fan rav n aq ig a y o ‘l ochildi. M u tak alim lar va m u ’taziliy(ajrab chiqqan))ar o ‘rtasid a taqdiri azalga m u n o sab at m asalasidagi bahs n atijasid a Islom ilohiyoti (falsafasi) shakllandi. Im om a l-G ‘azzoliy t a s a w u f riv o jig a y o ‘l o chib, o d am zo t Q u r’on va hadislarni o ‘zlash tirib o lg u n g a qadar iro d a erk ig a ega, u n in g faoliyati A llo h irodasi bilan u y g ‘u n lash ib ketgach, chinakam kom il inson sifatig a eg a b o ‘lib, u xudo ja m o li aso sid a h ay o tin i belgilaydi degan g ‘oyani ilgari surdi. S o ‘fiy lik islom gacha ham turli m a m lak atlard a o ‘ziga xos k o ‘rin ish lard a m av ju d boMgan. A m m o u islom n eg izid a m u ay y an tashkiliy tizim (sistem a)g a kirdi. U nda 17 ta suluk borliga m a ’lum . M ark aziy O siy o d a Y assaviya, K ubraviya va N a q sh b a n d iy a tariqatlari k e n g y o y ilg a n . T a s a w u f d a ikkita asosiy y o ‘n alish b o r:a)tark id u n y o ch ilik ; b )A llo h g a tayanib odam b u n y o d k o rlik ishlari bilan sh u g ‘u llan ish i kerak (dil ba yo ru , dast ba kor), deb h iso b lag an lar. M u ’taziliy lar antik, ayniqsa, Y unon falsafasin i islom ilohiyoti d o irasid a talqin etib, islo m g a ratsionalistik (aqlga m u v o fiq lik ) unsurlarini kiritdilar. U lar taqdiru a zal(q ism at) borligi to ‘g ‘risidagi Q u r’on oy atlarin i e ’tir o f etgan holda, inson iroda erk ig a eg alig in i asosiab, fatalizm ni inkor etdilar. N a tija d a islom d o ira sid a hurfikrlilik v u ju d g a k elib , Q o ‘sh h aq iq at(v u ju d iy u n ) ta ’lim oti shakllandi. B u n g a k o ‘ra, ilohiy h a q iq atg a p a y g 'a m b a rla r, aziz -av liy o lar y etad ilar, dunyoviy h aq iq atg a esa diniy va ilm iy b ilim la r o lish g a intilgan har bir b anda erishishi m um kin. A n a sh unday Q o 'sh h a q iq a t borligi t o 'g ‘risidagi g 'o y a la r tu fay li IX-XI1 asrlard a A rab -m u su lm o n o lam id a U y g ‘onish davri y u z a g a kelib, ja h o n fan ig a asos solgan allo m alar y etish ib chiqdilar. M o ‘g ‘ul b o sq in ch ilari tufayli tan az zu lg a uchragan M ark aziy O siy o m a ’naviyati tem u riy lar saltanati (X IV asr s o ‘ngi choragi va XV 20 asrlar) d av rid a ravnaq topib, A rab-m usulm on o lam idagi U y g ‘onish davri y angicha bir tu sd a rivojlandi. Ilm -fan, adabiyot va s a n ’at ravnaqi falsafiy fikrlar rivojiga keng y o i ochdi. 4-m . XVI asrlarg a kelib, Islom aso sid a v u ju d g a kelgan U y g ‘onish davri g ‘oyalari G ‘arbiy O vrupo m am lakatlarida, katolik cherk o v in in g qarshiligiga qaram ay, iqtisodiy va siyosiy hayot bilan birg a fan va s a n ’at rivojlana boshlab, falsafiy fikrlar rivojiga y o i ochildi. Bu davrda m ash h u r g um anist Jovanni Piko della M iro n d ella X udoi taolo insonga iroda erki ham bergan, binobarin, u olam da o ‘z o ‘rnini to p ish g a intilishga haqli, dedi. B unday y o n d o sh u v d a inson yaratuvchi kuch ekanligi e ’tir o f etiladi. N atijad a odam ta b iatin in g buzuqligi va gunohkorligi to ‘g ‘risidagi e ’tiq o d larg a ishonch susaya boshladi. G ‘arbiy O vrupoda insonparvarlik g ‘oyalari rivojlanib, bu av v alo s a n ’atd a o ‘z ifodasini topdi. Bu d av rd a G ‘arbiy O vrupo m am lak atlarid a cherkovning inkvizitsiya deb atalad ig an “ g u n o h k o rlar” ni q attiq ja z o la sh ch o ralarig a qaram ay, “ Sxolastik falsafa” nom i bilan nom inalizm va realizm oqim lari v u ju d g a keldi. N o m in alistlar um um iy tu sh u n ch alar y a k k a narsalarn in g nom i desalar, realistlar um um iy tu sh u n ch alar y ak k a n arsalarg a b o g ii q b o im a g a n holda m avjuddir, dedilar. N o m in alistlar bilan realistlar o ita s id a g i b ah slar G 'a rb iy O vrupoda falsafiy fikr riv o jid a m uayyan ah am iy atg a ega b o id i . X IV-XV 1 asrlardan boshlab Isp an iy a va K ataloniya orqali A rab-m usulm on o lam id a sh akllangan falsafiy fikrlar, ayniqsa, “h aq iq atn in g ikkiligi” to 'g 'risid a g i qarash y o y ila boshladi. Bu hoi hurfik rlilik rivoji uchun yangi im koniyatlam i vujudga k eltirib , n atijad a G ‘arbiy O v ru p o d a U y g ‘onish davri boshlandi. X ristianlikda p ro testan tizm nom i bilan yangi diniy oqim p aydo b o ii b , u katolik cherkovidan ajrab chiqdi. P rotestantizm oqim i g 'o y a la ri M arkaziy O siyoda tarqalgan sofistik ta ’lim o tlarg a o ‘xshab ketadi. Y a ’ni, m uhim i in sonning dili pok b o iis h i kerak, degan nuqtai n azard a turib, ular k ato lik cherkovidagi haddan ziyod diniy m arosim chilikni tanqid o stig a oldilar. X ulosa: aldastlabki falsafiy fikrlar Sharq va Y unonistonda vujudga keldi; b) M arkaziy O siyo xalqlari falsafiy fikrlar rivojida zardushtiylik dinining ta ’siri katta 21 b o ‘ldi; v) IX -X II asrlard a A rab -m u su lm o n olam id a v u ju d g a kelgan U y g ‘onish davri falsafiy fikrlar riv o jig a k en g y o ‘l ochdi; g) X V -X V I asrlard a G 'a rb iy O v ru p o d a U y g 'o n ish davri boshlandi. Download 2.89 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|