N ordic international university xalqaro nordik universiteti

N ORDIC INTERNATIONAL UNIVERSITY

XALQARO NORDIK UNIVERSITETI
“Maktagacha ta`lim” yo’nalishi
“Bolalar psixologiyasi” fanidan
Nazorat ishi varaqasi


Bajardi:Madina Baltbayeva
Guruh: 5-MMT-22

2023-yil

16.Variant

1.Go`daklikdan boshlab bola nutqi shakllanishining asosiy hususiyatlari. 2.Maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalarda xotiraning rivojlanishi Javoblar Go`daklikdan boshlab bola nutqi shakllanishining asosiy hususiyatlari. Chaqaloqlar ikki oylik bo‘lganlaridan so‘ng yig‘lash, qo‘llarini qimirlatish va turlishakldagi tovushlarni chiqarishni boshlaydilar. Chaqaloqlar 3-4 oyga to‘lganlarida ota onasi, birga yashovchi va boshqa insonlar bilan ko‘z hamda tabassum orqali aloqa qilishniboshlaydilar va o‘sha odamning yuz ifodasini kuzatadilar. Agar chaqaloqqa nisbatan erkalatuvchi so‘zlar bilan murojat qilinsa, ularning yuz ifodasida kulgu alomatlari seziladi.Aksincha, do‘q-po‘pisaga o‘xshash so‘zlar qo‘llansa, (ha, seni qara-yu, yig‘lamasdan birpasjim yotsang bo‘lmaydimi) ularning yuzlarida yig‘i alomatlari bilina boshlaydi, lablarini bujmaytirib yig‘lashni boshlaydilar. Asta-sekinlik bilan shu davrdan boshlab quvnoq vakulgiga o‘xshash tovushlarni chiqara boshlaydilar. Taxminan, 5 oylikdan boshlab tovushhosil bo‘lishini va artikulyatsiya harakatlarini boshqarish qobiliyati rivojlanadi. Ovozlaribilan qiyqiriq tovushlar chiqarishni boshlaydilar.Chaqaloqlar 6 oylik bo‘lganlaridan boshlab, atrofdagilarga ko‘proq e’tibor berishni boshlaydilar va asta-sekin kattalar e’tiborini o‘zlariga jalb qilish uchun imo-ishoralar,qarashlar, tovushlardan foydalanadilar. Ular 10 oyliklardan boshlab inson nutq tovushlarigao‘xshash tovushlarni baqiriqlar, chinqiriqlar orqali chiqara boshlaydilar. Ular ilk so‘zlarni 9-12 oyliklarida ayta boshlaydilar, bir yoshga to‘lganlarida esa bir necha so‘zlarni va qisqaiboralarni tushunishni boshlaydilar. Shu yoshdan boshlab kichkintoylar oddiyko‘rsatmalarni tushunishlari va ularga amal qilishlari mumkin. Masalan, yoshini so‘rasalar,ko‘rsatkich barmog‘ini ko‘rsatish orqali 1 yoshga to‘lganini qo‘l harakatida ifodalaydilar,shu bilan birga, ular uchun sevimli bo‘lgan uy hayvonlaridan tovuqlar, jo‘jalarning soniniso‘ralganda ham, barmoqlari bilan ifodalaydilar. Yaqin insonlari (onasi, buvisi, opasi, akasi)tomonidan salomlashish o‘rgatilganda, garchi ular to‘liq gapira olmasalar-da, o‘ng qo‘lini uzatib ko‘rishishni o‘rganadilar yoki, aksincha, xayrlashganda qo‘llarini, asosan,barmoqlarini silkitish orqali xayrlashishni ifodalovchi xarakatni ko‘rsatadilar Ularning og‘zaki nutqi bir yoshda noaniq bo‘lib, nutq tovushlarining deyarlibarchasini o‘z ichiga oladi. So‘z boyligi doimiy ravishda oshib boradi. Bu yoshdagi chaqaloqlar o‘rtasida ham farqlar mavjud bo‘lib, ba’zilari ko‘plab so‘zlarni gapirishni boshlaydilar, boshqalari esa hali ham dastlabki so‘zlarni aytishga qiynalayotgan bo‘ladilar. Masalan, 1 yoshlik Foziljon “dada”, “amma”, “choy” so‘zlarini bemalol ayta oladi, yoshlik Abror esa yuqoridagi so‘zlarni to‘liq ayta olmaydi. “dada-dad, dad”, “choy-umma”.Bola 1-1,5 yoshga yetganda, endi yura boshlaganda, aka-opasini, ota-onasini odiga kelib“meni ko‘taring” so‘zini ayta olmay, “xo‘ppa” deb ikkala qo‘lini yuqoriga ko‘tarib, qo‘lxarakati orqali fikrini ifodalashga urinadi.2 yoshli bolalar oddiy ko‘rsatmalarni tushuna oladilar. Ular o‘z ismlarini ayta oladilarva ikki-uchta so‘zlardan iborat jumlalardan foydalana oladilar 3 yoshli bolalar oddiy hikoyalarni, takliflar, ko‘rsatmalarni tushunishlari mumkin. So‘roq gaplar, buyruqlar va inkor jumlalardan foydalanadilar. Bu yoshda bolalarning nutqito‘liq va aniq tushunarli bo‘ladi. Shu bilan birga, savollar berishni boshlaydilar. Birgalikdakitoblar o‘qishni, rasmlarga ishora qilib, kitobdagi voqealar haqida suhbatlashishniuddalaydilar. 4-5 yoshli bolalarning nutqi tobora kattalar nutqiga o‘xshay boshlaydi. Bu yoshdabolalar o‘z tasavvurlarini tengdoshlariga va kattalarga aytishni yaxshi ko‘radilar.

Maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalarda xotiraning rivojlanishi
Oldingi davrda xotira rivojlanishining asosiy yo'nalishlari maktab yoshi. Maktabgacha yoshdagi bolalik davrida bolalar xotirasida sezilarli o'zgarishlar ro'y beradi. Ufqlarning uzluksiz kengayishi, bilim, ko'nikma va ko'nikmalarga ega bo'lishga intilish, faoliyat va kattalar bilan munosabatlarning murakkablashishi bolaning xotirasida ham miqdoriy o'zgarishlarga, ham oxir-oqibat xotiraning keyingi rivojlanishini belgilaydigan sifat o'zgarishlariga olib keladi. Maktabgacha yosh esda saqlash va ko'paytirish qobiliyatining intensiv rivojlanishi bilan tavsiflanadi.
Ixtiyorsiz xotira va uning rivojlanish shartlari. Butun bo'ylab maktabgacha yosh beixtiyor xotira ustunlik qiladi. Bola ko'pincha hech narsani eslab qolish uchun o'z oldiga ongli maqsadlar qo'ymaydi. Yodlash va eslash uning irodasi va ongidan mustaqil ravishda sodir bo'ladi. sʜᴎ faoliyatda amalga oshiriladi va uning tabiatiga bog'liq. Bola mashg'ulotda nimaga e'tibor berganini, unda nima taassurot qoldirganini eslaydi, bu qiziqarli edi.
Da yosh maktabgacha yoshdagi bolalar ixtiyorsiz yodlash va beixtiyor takrorlash xotira ishining yagona shaklidir. Bola hali biror narsani eslab qolish yoki eslab qolish maqsadini o'z oldiga qo'ya olmaydi va bundan tashqari, u buning uchun maxsus usullardan foydalanmaydi. Maktabgacha tarbiyachi materialni yodlashning quyidagi xususiyatlarga bog'liqligini saqlab qoladi: hissiy jozibadorlik, yorqinlik, tovushlilik, harakatning uzluksizligi, harakat. (mexanik o'yinchoqlar), kontrast, g'alati va boshqalar. ref.rf saytida joylashgan Aynan shu munosabat bilan bolalar qahramonlarni uzoq vaqt davomida eslab qolishadi, ularni o'qituvchilar ajablantiradigan daqiqalarda kiritadilar. O'yinchoqning kutilmagan ko'rinishi va yangiligi tarbiyachining hissiyotliligi bilan birga bolaning xotirasida chuqur iz qoldiradi.
3-4 yoshgacha bolaning xotirasi ustunlik qiladi kutilmagan tabiat. ref.rf saytida joylashgan Bola nafaqat o'z oldiga yod olishni maqsad qilib qo'yishni bilmaydi - eslab qolish, lekin tashqaridan kelayotgan mnemonik vazifani ham qabul qilmaydi. Shuningdek, u yodlash va ko'paytirish jarayonlarini ataylab amalga oshirishga imkon beradigan usul va usullarni ham o'zlashtirmaydi. Aynan beixtiyor yodlash unga tevarak-atrofdagi olamning predmet va hodisalari, ularning xossalari, aloqalari, odamlar, ularning munosabatlari va faoliyati haqida turli bilimlar beradi.
Ko'p marta takrorlangan narsa beixtiyor bosilib qolishi mumkin. Bola nima bilan harakat qiladi, uning faoliyatiga nima kiradi, ixtiyoriy ravishda muhrlanadi. Nutq katta ahamiyatga ega. Bola ularga nom berganda, u bilan ishlaydigan narsalarni yaxshiroq eslab qoladi. So'zning bolaning faoliyatiga kiritilishi nafaqat turli xil narsalarni, balki ularning rangi, o'lchami, shakli, fazoviy joylashuvi, shuningdek, bolaning o'zi bajaradigan harakatlarni idrok etish va esda saqlashni sezilarli darajada o'zgartiradi.
Bolalarda ixtiyoriy yodlashning mahsuldorligi, agar ular bajaradigan vazifa passiv idrok etishni (rasmlarga qarashni) emas, balki materialda faol yo'naltirishni, aqliy operatsiyalarni bajarishni (rasmlarni mazmuni bo'yicha guruhlash, so'zlarni o'ylab topish, o'ziga xos semantik aloqalarni o'rnatish) talab qilsa, yoshga qarab ortadi.
Rasmlarni, narsalarni, so'zlarni beixtiyor yodlash sifati quyidagilarga bog'liq: materialning mazmuni (ingl. eslash osonroq, bolaning hayotiy tajribasiga yaqin); agar siz bolaning diqqatini ob'ektga qaratsangiz; material taassurot qoldirishi kerak; faol harakat ob'ektlar bilan (ayniqsa o'yinda); ob'ektlar bilan ishlash, ularni nomlash; batafsil idrok etish, aks ettirish, guruhlash; takroriy takrorlash.
Bolaning xotirasi tanlab olinadi: nima jozibali, kulgili, ifodali, qiziqarli, nima taassurot qoldirganini eslab qolish yaxshiroqdir. Bolaning xotirasi uning qiziqishidir, shuning uchun maktabgacha bolalik davrida bolalar uchun eslab qolishlari kerak bo'lgan hamma narsani qiziqarli qilish juda muhimdir. Shu bilan birga, shuni yodda tutish kerakki, chaqaloq biror narsa qilgan material osongina eslab qolinadi va saqlanadi: u his qildi, kesdi, juftlarni moslashtirdi, qurdi, siljitdi va hokazo.
Ixtiyoriy xotirani rivojlantirish. Hayot doimo boladan o'z tajribasidan foydalanishni talab qiladi. Har kuni amaliy, o'yinli, kundalik faoliyatda bola ob'ektlar bilan o'rgangan harakat usullariga tayanishi, olingan bilim, ko'nikma va malakalardan foydalanishi kerak. Busiz o'z-o'ziga xizmat ko'rsatish faoliyati, sinfda tarbiyachining vazifalarini bajarish, kattalar va tengdoshlar bilan og'zaki muloqot, o'yin va boshqa faoliyatni amalga oshirish mumkin emas. Qasddan eslab qolish va keyin eslashning ahamiyati tobora ortib bormoqda. Ixtiyoriy xotira jarayonlarini rivojlantirishning muhim sharti - bu to'g'ridan-to'g'ri xotiraning nisbatan yuqori darajada rivojlanishi, chunki bolalarning tajribasi va ular tomonidan ixtiyoriy ravishda egallangan bilimlari qanchalik boy bo'lsa, ixtiyoriy xotira mahsulotlarini amaliy faoliyatda qo'llash osonroq bo'ladi. va maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy faoliyati. Yoshi bilan mnemonik faoliyatning tuzilishi murakkablashadi: to'g'ridan-to'g'ri va ixtiyorsiz yodlash eslab qolgan materialni qayta ishlashning tobora murakkab usullariga asoslangan murakkab, ongli ravishda tartibga solinadigan faoliyatga aylanadi, ᴛ.ᴇ. maktabgacha yoshdagi bolaning xotirasidagi asosiy sifat o'zgarishlari uning ixtiyoriy shakllaridan o'zboshimchalik bilan bosqichma-bosqich o'tishdan iborat.
O'zboshimchalik bilan xotiraning rivojlanishi bola tomonidan yodlash va eslab qolish uchun maxsus mnemonik vazifalarni tanlashdan boshlanadi. Bundan tashqari, eslab qolish maqsadi eslash maqsadidan oldin paydo bo'ladi, birinchi navbatda, o'zboshimchalik bilan takrorlash, undan keyin esa o'zboshimchalik bilan yodlash rivojlanadi. Bola mnemonik maqsadlarni faqat uni faol ravishda eslab qolish va esda saqlashni talab qiladigan sharoitlarga duch kelganida tushunadi va ajratib turadi. Shu bilan birga, bunday talabning mavjudligining o'zi hali bu maqsadni amalga oshirishga olib kelishi mumkin emas. Bolani harakatga undaydigan motiv ham muhim, maqsadning bola tomonidan qabul qilinishi muhim.
Maktabgacha yoshdagi bolaning xotirasida eng muhim o'zgarish taxminan to'rt yoshda sodir bo'ladi. Xotira o'zboshimchalik elementlarini oladi. Ilgari, materialni yodlash har qanday faoliyatni amalga oshirish bilan birga sodir bo'ldi: chaqaloq o'yinchoq o'ynadi va yodladi, ertakni tingladi va uni yodlab oldi, spektrning ranglarining nomlarini chizdi va yod oldi. DA katta maktabgacha yosh xotira asta-sekin maxsus faoliyatga aylanadi, u eslashning maxsus maqsadiga bo'ysunadi. Bola kattalardan eslash yoki eslash, yodlashning eng oddiy usullari va vositalaridan foydalanish, ko'paytirishning to'g'riligiga qiziqish va uning rivojlanishini nazorat qilish bo'yicha ko'rsatmalarni qabul qila boshlaydi. O'zboshimchalik bilan xotiraning paydo bo'lishi tasodifiy emas, u nutqning tartibga soluvchi rolining ortishi, ideal motivatsiyaning paydo bo'lishi, o'z harakatlarini nisbatan uzoqroq maqsadlarga bo'ysunish qobiliyati, xatti-harakatlarning o'zboshimchalik mexanizmlarini shakllantirish bilan bog'liq. va faoliyat.
Ixtiyoriy xotiraning rivojlanish bosqichlari
1. Dastlab, eslab qolish maqsadi kattalar tomonidan og'zaki shaklda shakllanadi.
2. Asta-sekin, tarbiyachilar va ota-onalarning ta'siri ostida bolada kelajakda eslash uchun nimanidir eslab qolish niyati paydo bo'ladi. Bundan tashqari, yodlashdan oldinroq eslash o'zboshimchalik bilan bo'ladi. Kerakli materialni tiklashda qiyinchiliklarga duch kelgan maktabgacha tarbiyachi, o'tmishda yaxshi eslamagan degan xulosaga keladi.
3. Mnemonik maqsadni anglash va tanlash: a) bola uni faol ravishda eslab qolish va esda saqlashni talab qiladigan bunday so'zlarga duch kelganda; b) bolani faoliyatga undaydigan motiv muhim va maqsadni qabul qilish (o'yinda yaxshiroq).
4. Bola yodlashning ba'zi usullarini biladi va ulardan foydalanadi, ularni tanish faoliyatdan ajratib turadi. Kattalar tomonidan maxsus tayyorgarlik va nazorat ostida, mantiqiy yodlash usullari maktabgacha yoshdagi bolaga mavjud bo'ladi, bu aqliy operatsiyalardir. Dastlab: kattalardan keyin ko'rsatmani takrorlash; materialni pichirlab talaffuz qilish; teginish rasmlari; ularning fazoviy harakati va boshqalar. Kelajakda: semantik korrelyatsiya va semantik guruhlash; sxematiklashtirish; tasniflash; ilgari ma'lum bo'lgan bilan bog'liqlik. Bu ixtiyoriylikni rivojlantirishga yordam beradi mantiqiy xotira .
5. O'z-o'zini nazorat qilish ta'siri birinchi marta 4 yoshda bolada namoyon bo'ladi. Uning darajasining keskin o'zgarishi 4 yildan 5 yilgacha o'tish davrida sodir bo'ladi. 5-6 yoshli bolalar allaqachon materialni yodlash yoki ko'paytirish orqali o'zlarini muvaffaqiyatli boshqaradilar. Yoshi bilan to'liq va aniq ko'payish istagi o'zgaradi. Agar 4 yoshida bolalar syujetning o'zgarishi tufayli qayta hikoya qilishda o'z-o'zidan tuzatishlar qilsa, 5-6 yoshli maktabgacha yoshdagi bolalar matndagi noaniqliklarni tuzatadilar.
Shunday qilib, xotira tobora ko'proq bolaning o'zi nazorati ostida bo'ladi.
Maktabgacha yoshdagi bolaning xotirasini rivojlantirishda muhim moment shaxsiy xotiralarning paydo bo'lishidir. Ular bolaning hayotidagi muhim voqealarni, uning faoliyatidagi muvaffaqiyatlarini, kattalar va tengdoshlar bilan munosabatlarini aks ettiradi. Shunday qilib, chaqaloq uzoq vaqt davomida unga qilingan huquqbuzarlikni, tug'ilgan kun sovg'asini yoki o'tgan yozda o'rmonda bobosi bilan qanday qulupnay terganini eslay oladi.