Nafas olish jarayonining o'simlik metabolizmidagi o'rni

NAFAS OLISH XIMIZMI
Nafas olishning shakliy tenglamasi bu murakkab fiziologik jarayonni tо‘la tavsiflay olmaydi. Chunki bunda juda kup oraliq reaksiyalar sodir bо‘ladi. Natijada kimyoviy energiya oz-ozdan ajralib chiqadi va о‘zlashtiriladi, о‘zlashtirilmay qolgani esa issiklik energiyasiga aylanadi va tarqaladi.
Nafas olishda organik moddalarning kislorod yordamida anorganik moddalarga parchalanishi mazkur jarayonning о‘ziga xos xususiyatlari borligini kо‘rsatadi. Chunki organizmdan tashqarida bu organik moddalar molekulyar kislorod bilan reaksiyaga kirishmaydi.
Nafas olish jarayonining ana shu о‘ziga xos xususiyatlarini aniqlab, nafas olish ximizmining hozirga zamon tushunchasiga asos solgan olimlar: A.N.Bax, V.I.Palladin va S.P.Kostichevlar hisoblanadilar.
A.N.BAXNINGPEROKSIDNAZARIYASI. 1897 yildaA N.Bax biologik oksidlanishning peroksid nazariyasini ishlab chiqdi. Unga kо‘ra, atmosferadagi molekulyar kislorod inert x,olatda bо‘lib, organik mod-dalarni oksidlay olmaydi. Buninguchununingtarkibidagi qо‘sh bog‘ning bittasi uzilishi va faol xolatga о‘tishi zarur:
O = O -O-O-
inert faol kislorod
kislorod.

Kislorod oson oksidlanuvchi modda (A) bilan birikib, qо‘sh bogdan bittasi uziladi va peroksid (AO₂) hosil qiladi:

1) A + O,
A.N.Baxning fikricha, akseptor (A) bilan birlashib faol holatga о‘tgan kislorod boshqa moddani (V) ham oksidlantirishi mumkin:

2) A --------------- O yov+ ———— AO+VO

----------------O

3) AO + V —— VA+VO.

Natnjada akseptor vazifasini bajaruvchi oksidlanuvchi modda (A) yana osonlik bilan ajralib qoladi. Organik modda (V) esa tо‘la oksidlanadi. A.N.Bax kislorodni faollovchi moddalarni oksigenazalar deb atadi. Oksigenazalarga о‘simliklar tо‘qimasida kо‘p tarqalgan har xil kimyoviy birikmalar kiradi. Oksigenazalardagi faollashgan kislorod oksidlanayetgan birikmalar kiradi. Ma’lum vakt fanda bu jarayonda peroksidaza fermenti muhim ahamiyatga ega, degan fikr hukm surardi. Lekin 1955 yilda Yaponiyada (O.Xayaishi va boshqalar) va AQShda (G.S.Mezon va boshqalar) molekulyar kislorodning organik moddalar bilan birikishi mumkinligini isbotlashdi.

Hozirgi vaqtga kelib ma’lum bulishicha, A.N.Bax nazariyasining nafas olishga aloqasi yо‘q. Ammo u nafas olish jarayoninnng ximizmini о‘rganishga yо‘l ochib berdi. Chunki bu nazariyada kislorodni faollashtirishning zamonaviy mexanizmini ishlab chiqish uchun asossolingan edi.