Naflik va chekli naflik, chekli naflikning kamayish qonuni

Umumiy naflik va chekli naflikning o‘zgarishi.
5.1-rasmdan ko‘rinib turibdiki, ne'mat miqdori Q ning oshishiga, umumiy naflik U ning oshishi to‘g‘ri keladi (a-rasm). Ne'mat miqdori Q oshganda umumiy naf oshgani bilan, chekli naf ( MU - har bir qo‘shimcha birlik ne'matning nafi) kamayib boradi (b-rasm). Maksimal naflik Q* nuqtada erishilganda, bu nuqtada chekli naflik ( MU ) nolga teng bo‘ladi. Iste'molchining eng yaxshi iste'mol ne'matlar majmuini tanlashini, ne'matlar turi ikkita bo‘lgan hol uchun qaraymiz. Umuman olganda bu tahlilni keskin darajada cheklamaydi. Haqiqatdan ham iste'molchi tanlovini berilgan ne'mat bilan boshqa qolgan barcha ne'matlar o‘rtasida qarasak ham bo‘ladi. Ikkita ne'mat uchun naflik funksiyasi quyidagi ko‘rinishga ega (5.2-rasm).
Rasmda keltirilgan naflik funksiyasi ( , ) U U X1 X2
ning grafigida funksiyaning U1 va U 2 qiymatlariga to‘g‘ri keluvchi chiziqlar keltirilgan. Masalan, ABC chizig‘i naflik funksiyasining U1 qiymatiga mos keladi va shu ABC chiziqning har bir nuqtasiga mos keluvchi X 1 va X 2 ne'matlar miqdori kombinatsiyalari bir xil darajadagi naflik U1 ni ta'minlaydi.
Grafikdagi ABC chiziqning X1 0X 2 tekislikdagi proyeksiyasi A1B1C1 egri chiziq naflik funksiyasining U1 qiymatiga to‘g‘ri keluvchi befarq egri chizig‘i deyiladi. Naflik funksiyasining U1 va U 2 qiymatlariga mos keluvchi befarq chiziqlar quyidagi ko‘rinishga ega.
Naflilik — moddiy va maʼnaviy neʼmatlar, tovarlarning oʻz xususiyatlariga koʻra, ehtiyojlarni qondirish xossasi; tovarlar va xizmatlarni isteʼmol qilishdan har bir shaxs ola-digan muayyan qoniqish. Iqtisodiy nazariyaning asosiy tushunchalaridan biri. N. darajasi — subyektiv tushuncha, u shaxsning manfaati, u yoki bu neʼmatga intilishiga bogʻliq. Neʼmatlarning inson uchun muhimligi va ahamiyati ularning inson uchun nafliligiga — ular qondiradigan ehtiyojlarning ehtiyojlar tartibidagi oʻrniga, darajasi va ahamiyatiga bogʻliq. Har qanday neʼmatlarning N. darajasi uning tabiiy xossalariga, sifatiga bogʻliq. Mahsulot nafliligi oʻsishi uchun uning tabiiy va sunʼiy yaratilgan xossalari sifatini yaxshilash lozim. Masalan, buyumning sifati yaxshilanib xizmat qilish muddati 2-marta ortsa, uning nafliligi 2-marta ortib, oldingisiga nisbatan 2-marta koʻproq ehtiyojni qondiradi. Shuning uchun ham iqtisodiy oʻsishning muhim omili mahsulot sifati va uning N. darajasini oshirishdir. Ayrim tovarlardan qoniqish yakka qoniqishdir, ammo tovarlarni isteʼmol etishda umumiy qoniqish ham paydo boʻladi. Umumiy N. — isteʼmol qilinadigan boyliklarning barcha tarkibiy qismlari boʻyicha nafliligidir. Umumiy N. tovarlar guruhiga daxldor va kishilar talabini tez oʻzgartiradi. Umuman, tovarlar xilma-xil boʻlganda N. pasayishga moyil boʻladi. Tovarlarning naf keltirish xususiyati — isteʼmol etish jarayonida isteʼmolchida qoniqish hosil eta olishi, yaʼni xaridorning individual didiga qarab ehtiyojni qondira olishidir. Tovarning naf keltirishi qanchalik yuqori boʻlsa, shunchalik narxning qiymatdan uzilishi ham yuz beradi. Ammo bunday hol kam uchraydi, chunki tovarlar gʻoyat koʻp boʻlganidan ayrim tovarlar nafliligi oʻta yuqori boʻlmaydi, oʻrinbosar tovarlardagi N. uni tutib turadi.
Narxning tovar nafliligiga monand oshib borishi cheksiz emas. Chunki naf keltirish meʼyorining ham eng oxirgi chegarasi boʻladi. Shu chegaradan oʻtgach, tovarning nafligi pasaya boradi. Shundan soʻng, xarid etilgan va isteʼmol qilingan tovar nafligi pasayadi. Chunki, xarid narxining cheklanganligi tufayli xaridor oʻz qoʻlidagi puliga yuksak qoniqish hosil qiladigan tovarlarni oladi. Bu N.ning yuqori nuqtasi (maksimizatsiyasi) deyiladi.
Bozor sharoitida isteʼmol tanlovining asosiy chegaralari tovarning narxi va isteʼmolchining daromadi hisoblanadi. Shu sababli, nafaqat tovarning nafliligi, balki N.ning mazkur tovar narxi bilan nisbati ham ahamiyatga ega. Bunday nisbat chamalangan (hisobga olingan) meʼyoriy N. deyiladi. Jamiyat rivojlanishida moddiy va maʼnaviy neʼmatlarning N. juda muhim masala boʻlganidan iqtisodiy tafakkur tarixida obyektiv va subyektiv nuqtai nazarlarda turadigan bir qancha N. nazariyalari paydo boʻldi. N. muammosiga siyosiy iqtisoddagi avstriya maktabi vakillari E. Byom-Baverk, F. Vizer, K. Menger, shuningdek, G.Gossen va boshqa katta eʼtibor berganlar. Ularning fikricha, kishilar neʼmatlarni N.ga ega boʻlgani uchungina qadrlaydilar, isteʼmolchi nazarida qadrli boʻlgan narsagina qadr-qimmatga egadir. Kishilar muayyan tovarlarni qadrlaganlarida uning faqat obyektiv N.ni yoki subyektiv N.ni (uni isteʼmol etishdan olinadigan qoniqishni, nafni) hisobga olish bilan cheklanmasdan, uning mehnat natijasi ekanligi, ijtimoiy mehnatning mujassam ekanligini, yaʼni muayyan ijtimoiy qiymatga ega ekanligini ham hisobga oladilar, tovarni obyektiv N. va ijtimoiy qiymat birligidan iborat mahsulot sifatida kadrlaydilar. Neʼmatning suʼyektiv qadr-qimmati uning obyektiv qadr-qimmatining, obyektiv N.i va ijtimoiy qiymati birligining insoniy ehtiyoj, farovonlik nuqtai nazaridan qadrlanadigan subyektiv ahamiyatidir (yana qarang Meʼyoriy naflilik nazariyasi).
Naflilikning nazariy asoslari.
Marjinalizm va uning asosiy yondashuvi.
Marjinalizm deb nomlangan ilmiy yo'nalish XIX asrning so'nggi uchdan birida paydo bo'ldi. Marjinalistlarning iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishga yondashuvining tubdan yangiligi marjinal naflilik toifasiga aylandi.
Adabiyotda siz marjinalizm bilan bir xil bo'lgan "cheklangan naflilik nazariyasi" yoki "sub'ektiv psixologik nazariya" nomlarini topishingiz mumkin. Uning asosiy vakillari U.S. Jevons, A. Marshall, J. Xiks (Angliya), L. Valras (Frantsiya), K. Menger, E. Boem-Baverk, F. Vizer (Avstriya).
Marjinal inqilob bu klassik iqtisodiy maktab kontseptsiyasidan neoklassik nazariyaga (marjinalizm) o'tishdir.
Marjinalizmning asosiy qoidalari quyidagilardan iborat:
iqtisodiy hodisalarning o'zgarishini tahlil qilish vositasi sifatida chegara qiymatlaridan foydalanish;
tadqiqotning asosini alohida firmalarning xatti-harakatlari va mijozlar ehtiyojlari tushunchasi tashkil etadi;
resurslarni oqilona taqsimlash va ushbu mablag'lardan maqbul foydalanishni topish bo'yicha tadqiqotlar;
tahlilning mavzusi nafaqat makro, balki mikro darajada ham iqtisodiyotning barqaror holati masalalari;
statistik masalalarni maqbul qarorlarini qabul qilish uchun matematik usullarni keng qo'llash;
hedonizm, ya'ni baxt uchun yashash.
Marjinalistlarning xizmatlari talab va taklifni birgalikda o'rganish uchun asosdir. Ular qiymatning ikki mezonli nazariyasini marginal tannarxga va marjinal foydaga asoslangan holda ishlab chiqdilar.
Hamma iqtisodchilar qiymatning mehnat nazariyasi qoidalariga rozi bo'lmadilar. 19-asrning so'nggi uchdan birida marjinalist inqilob sodir bo'lgan va iqtisodiyotning asosiy omili sifatida foydaliligiga burilish bo'lgan yangi bosqichda qiymat masalasini hal qilishda yangi yondashuv taklif qilindi.
Marjinal naflilik nazariyasining markaziy nuqtasi qiymatni tannarxga pasaytirish (ishchi kuchi yoki barcha "uchta asosiy omil" - mehnat, er va kapital) qabul qilinishi mumkin emas degan fikrdir. Qiymat (xarajat) foydali ta'sir darajasi bilan belgilanadi, ya'ni. marjinal naflilik nazariyasi vakillari iste'molchilar nuqtai nazaridan iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishga urindilar.
Marjinal naflilik nazariyasining asosiy metodologik qoidalari quyidagilardan iborat.
Birinchidan, iqtisodiy tahlilga e'tibor xarajatlar va xarajatlardan yakuniy natijaga o'tkazildi. Buning uchun marjinal naflilik tushunchasining o'zi kiritildi, ishlab chiqarish resurslari o'z qiymatini aksincha emas, balki yakuniy mahsulotdan oladi degan tasdiq tasdiqlandi. Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, agar mahsulot bozorda sotib olinadigan bo'lsa, demak, bu kimdir mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflanadigan mehnat xarajatlarini ijtimoiy zarur deb bilgani uchun emas, balki ushbu mahsulot xaridor uchun ma'lum nafli ta'sirga ega va shuning uchun ham xaridor qadrlaydi ushbu mahsulotni.
Ikkinchidan, inson ehtiyojlari iqtisodiy tahlil markazida ilgari surilgan, ya'ni. shaxssiz, "ob'ektiv" omillar va kuchlar emas, balki shaxslarning iqtisodiy xulq-atvorining sub'ektiv motivatsiyasi. Shuni inobatga olgan holda markaziy kategoriya - naflilik - bu har bir shaxs o'z ehtiyojlarini qondirishda ma'lum bir tovar rolini beradigan sub'ektiv baho sifatida aniq tushuniladi. Tovarning qiymati - ma'lum bir odam tomonidan iste'mol qilingan narsaning uning hayoti va farovonligi uchun qiymatini tushunishi.
Uchinchidan, inson o'z ehtiyojlarini ularning ahamiyatliligi darajasining pasayishi tartibiga qarab belgilaydi va ularni o'z ixtiyoridagi mollar miqdori bilan qondirishga intiladi.
Imtiyozlarning har birining qiymati ikki omilga bog'liq:
1) ehtiyojni qondirish muhimligi to'g'risida;
2) uning to'yinganligi darajasi bo'yicha.
Ushbu qoida Menger shkalasi shaklida aniq talqin qilingan. Uning ahamiyati shundaki, u kamroq umumiy foydali mahsulotlarning nega katta qiymatga ega bo'lishi mumkinligini tushuntirishga imkon beradi (bu har bir tovarning ehtiyojlar miqyosidagi o'rni va unga bo'lgan ehtiyojning to'yinganligi darajasi bilan belgilanadi).
To'rtinchidan, shaxsiy iste'mol jarayonida tovarlarning nafliligining kamayib borishi qonuni ishlaydi.
Qiymat kattaligini o'lchash uchun Gossenning birinchi va ikkinchi qonunlaridan foydalaniladi.
Beshinchidan, tovarlarning qiymati (qiymati) marjinal naflilik bilan belgilanadi, ya'ni ta'minotning oxirgi birligining ma'lum turdagi mahsulotga bo'lgan eng kam favqulodda ehtiyojni qondiradigan sub'ektiv foydaliligi.
Agar yaxshilik mo'l-ko'l bo'lsa, unda uning umumiy nafliligi qanchalik katta bo'lmasin, oxirgi birlikning nafliligi nolga teng bo'ladi va qaysi birlik oxirgi deb hisoblanishi muhim bo'lmagani uchun har qanday birlikning nafliligi nolga teng bo'ladi. Bunday tovar, K.Mengerning so'zlariga ko'ra, iqtisodiy bo'lmagan (yoki bepul) tovar bo'ladi.
Aksincha, hatto tovarning (masalan, olmosning) butun miqdorining umumiy nafliligi unchalik katta bo'lmasa ham, ularning cheklangan miqdori oxirgi birlikning yetarlicha yuqori baholanishiga olib keladi va bu tovar iqtisodiy xarakter va qiymat (qiymat).
Tovarning umumiy nafliligi (ya'ni butun zaxiraning nafliligi yoki ma'lum bir shaxs uchun mavjud bo'lgan barcha tovar miqdori) va uning cheklangan nafi (ya'ni, ushbu zaxiradagi oxirgi birlikning nafliligi) mavjud miqdordan) bu qiymat nazariyasiga kiritilgan asosiy kontseptual qoidalardan biridir.
Bo’m-Baverk bu holatni o'rmonda beshta qop don bilan yolg'iz yashaydigan ko'chmanchi misolida ochib beradi. Unga ovqatlanish uchun birinchi qop (boqish uchun), ikkinchisiga ovqatlanishni yaxshilash uchun (semirish uchun), uchinchisi parrandalarni boqish uchun, to'rtinchisi aroq tayyorlash uchun, beshinchisi unga ko'ngil ochish uchun xizmat qiladigan to'tiqushni boqish uchun kerak. Donning qiymati aniq bo'lmagan ehtiyojlarni qondiradigan beshinchi qopning nafliligi bilan aniqlanadi.
Darhaqiqat, bu ko'chmanchiga kimdir kelib, bitta qopni sotishni so'raydi, deylik. Buning uchun ko'chmanchi qanday narx oladi? Ratsional iqtisodiy agent sifatida u to'tiqushning ovqatlanadigan qopini qadrlaydigan narxni talab qiladi. Albatta, u mavjud bo'lgan beshtadan har qanday qopni berishi mumkin, ammo bu har qanday qopning narxi oxirgi qopdagiga teng.
Shuning uchun xulosa chiqariladi: qancha ko'p tovarlar (tovarlar), ya'ni ular kamdan kam bo'lsa, xaridor uchun unchalik nafli bo'lmaydi va xarajat past bo'ladi.
Shunday qilib, marjinal naflilik nazariyasida tovarlarning qiymati ularning nafliligi va kamligini baholashning sub'ektiv bahosidan kelib chiqadi va tovarning qiymati va pirovardida uning bozor narxi aynan qonunidan kelib chiqadigan marjinal naflilik bilan belgilanadi, tovarlarning nafliligini kamaytirish. Natijada, izchil nazariyani qurish uchun nafli dastur, hech bo'lmaganda mehnatdan kam bo'lmagan samarani tahlil qilish uchun boshlang'ich nuqtasi bo'lib xizmat qilishi mumkinligi isbotlandi.
Marjinal naflilik nazariyasini ishlab chiqishda Amerika maktabining vakili J.B. Klark (1847-1938) ishlab chiqarish omillarining chekka mahsuldorligi nazariyasini taklif qildi.
Ma'lumki, ishlab chiqarishda har doim ishlab chiqarishning bir necha omillari ishtirok etadi. Bu, xususan, 19-asrning birinchi yarmida paydo bo'lgan uchta ishlab chiqarish omillari nazariyasida bayon etilgan. U qiymatni yaratishni ishlab chiqarishning uchta omili - kapital (ishlab chiqarish vositasi sifatida talqin etiladi), mehnat va erning ishlashi bilan bog'laydi. Ushbu omillar foyda, ish haqi va ijara haqiga to'g'ri keladi. Faktorial yondashuv cheklangan mahsuldorlik nazariyasi doirasida xarajatlar muammosini hal qilishda qo'llanilishini topdi.
Har bir ishlab chiqarish omili ma'lum ko'rsatkichlarga ega va mahsulot qiymatiga hissa qo'shadi. Tegishli omil egasi ushbu omil hissasiga tegishlidir.
Har qanday ishlab chiqarish omilining o'sishi, qolgan qismi o'zgarishsiz holda ishlab chiqarishning pasayib borishiga olib keladi (ya'ni, sarmoyasi ko'payib borayotgan omilning kamayib boradigan rentabelligi mavjud). Hosildorlikning erga nisbatan pasayishi haqidagi gapni T.Maltus bildirgan bo'lsa, Iogann Geynrix fon Tyunen (iqtisodiy va matematik yo'nalish vakili) kapital va mehnatning pasayib borayotgan samaradorligi to'g'risida yozgan. Bunday holda, ishlab chiqarish omillarining o'zaro almashishi muammosi, uni maqbul tashkil etish muammosi, ya'ni tadbirkor qaysi omillarni va qaysi nisbatda foydalanishni hal qilishi kerak (ularning narxlarini hisobga olgan holda). J.B tomonidan kiritilgan yangi. Klark - har bir omil olishi kerak bo'lgan mukofotni o'zining cheklangan mahsuloti qiymatiga kamaytirish.
Masalan, tadbirkor qancha ishchi yollashini aniqlashi uchun u o'z mehnatining bozor narxini va ular ishlab chiqarayotgan mahsulotning bozor narxini bilishi kerak. Foydani ko'paytirish maqsadiga erishishda tadbirkor ushbu qadriyatlarni taqqoslaydi. Ushbu qiymatlar orasidagi farq ijobiy (mahsulot narxi mehnat narxidan kattaroq) bo'lsa, xodim tomonidan yollanishni ko'paytirish mantiqan.
Shunday qilib, marjinal hosildorlik nazariyasiga binoan ishlab chiqarishning barcha omillari qiymatni (yakuniy mahsulot) yaratishda marginal hissa bilan ularning ish haqining tengligini ta'minlaydigan miqdorda yollanadi. Bunday holda, tayyor mahsulotning butun ishlab chiqarilgan qiymati uning cheklangan hissasiga muvofiq u yoki bu omilga bog'liq. Shunday qilib, marjinal mahsuldorlik nazariyasi qiymat ishlab chiqarish va uni tovar ishlab chiqarishning alohida agentlari o'rtasida taqsimlash o'rtasidagi o'zaro ta'sirni tahlil qilishni ta'minlaydi.