Naflik va chekli naflik, chekli naflikning kamayish qonuni

NAFLIK VA CHEKLI NAFLIK, CHEKLI NAFLIKNING KAMAYISH QONUNI
Reja:
1. Naflik tushunchasi
2. Chekli naflik nimani anglatadi
3. Chekli naflik qonuni

Naflilik — moddiy va maʼnaviy neʼmatlar, tovarlarning oʻz xususiyatlariga koʻra, ehtiyojlarni qondirish xossasi ya’ni tovarlar va xizmatlarni isteʼmol qilishdan har bir shaxs oladigan muayyan qoniqish. Iqtisodiy nazariyaning asosiy tushunchalaridan biri. Naflik darajasi — subʼyektiv tushuncha, u shaxsning manfaati, u yoki bu neʼmatga intilishiga bogʻliq. Neʼmatlarning inson uchun muhimligi va ahamiyati ularning inson uchun nafliligiga — ular qondiradigan ehtiyojlarning ehtiyojlar tartibidagi oʻrniga, darajasi va ahamiyatiga bogʻliq. Har qanday neʼmatlarning naflik darajasi uning tabiiy xossalariga, sifatiga bogʻliq. Mahsulot nafliligi oʻsishi uchun uning tabiiy va sunʼiy yaratilgan xossalari sifatini yaxshilash lozim.Masalan , buyumning sifati yaxshilanib xizmat qilish muddati 2 marta ortsa, uning nafliligi 2 marta ortib, oldingisiga nisbatan 2 marta koʻproq ehtiyojni qondiradi. Shuning uchun ham iqtisodiy oʻsishning muhim omili mahsulot sifati va uning naflik darajasini oshirishdir. Ayrim tovarlardan qoniqish yakka qoniqishdir, ammo tovarlarni isteʼmol etishda umumiy qoniqish ham paydo boʻladi. Umumiy naflik — isteʼmol qilinadigan boyliklarning barcha tarkibiy qismlari boʻyicha nafliligidir. Umumiy naflik tovarlar guruhiga daxldor va kishilar talabini tez oʻzgartiradi. Umuman olganda tovarlar xilma-xil boʻlganda naflik pasayishga moyil boʻladi. Tovarlarning naf keltirish xususiyati — isteʼmol etish jarayonida isteʼmolchida qoniqish hosil eta olishi, yaʼni xaridorning individual didiga qarab ehtiyojni qondira olishidir. Tovarning naf keltirishi qanchalik yuqori boʻlsa, shunchalik narxning qiymatdan uzilishi ham yuz beradi. Ammo bunday hol kam uchraydi, chunki tovarlar gʻoyat koʻp boʻlganidan ayrim tovarlar nafliligi oʻta yuqori boʻlmaydi, oʻrinbosar tovarlardagi

naflik uni tutib turadi.
Narxning tovar nafliligiga monand oshib borishi cheksiz emas. Chunki naf keltirish meʼyorining ham eng oxirgi chegarasi boʻladi. Shu chegaradan oʻtgach, tovarning nafligi pasaya boradi. Shundan soʻng , xarid etilgan va isteʼmol qilingan tovar nafligi pasayadi. Chunki, xarid narxining cheklanganligi tufayli xaridor oʻz qoʻlidagi puliga yuksak qoniqish hosil qiladigan tovarlarni oladi. Bu nafning yuqori nuqtasi ya’ni maksimizatsiyasi deyiladi.
Bozor sharoitida isteʼmol tanlovining asosiy chegaralari tovarning narxi va isteʼmolchining daromadi hisoblanadi. Shu sababli, nafaqat tovarning nafliligi, balki nafning mazkur tovar narxi bilan nisbati ham ahamiyatga ega. Bunday nisbat chamalangan meʼyoriy naflik deyiladi. Jamiyat rivojlanishida moddiy va maʼnaviy neʼmatlarning naflik juda muhim masala boʻlganidan iqtisodiy tafakkur tarixida obʼyektiv va subʼyektiv nuqtai nazarlarda turadigan bir qancha naflik nazariyalari paydo boʻldi. Naflik muammosiga siyosiy iqtisoddagi avstriya maktabi vakillari E. Byom-Baverk, F. Vizer, K. Menger, shuningdek, G.Gossen va boshqa katta eʼtibor berganlar. Ularning fikricha, kishilar neʼmatlarni naflikga ega boʻlgani uchungina qadrlaydilar, isteʼmolchi nazarida qadrli boʻlgan narsagina qadr-qimmatga egadir. Kishilar muayyan tovarlarni qadrlaganlarida uning faqat obʼyektiv yoki subʼyektiv naflikni ya’ni uni isteʼmol etishdan olinadigan qoniqishni, nafni hisobga olish bilan cheklanmasdan, uning mehnat natijasi ekanligi, ijtimoiy mehnatning mujassam ekanligini, yaʼni muayyan ijtimoiy qiymatga ega ekanligini ham hisobga oladilar, tovarni obʼyektiv naflik va ijtimoiy qiymat birligidan iborat mahsulot sifatida qadrlaydilar. Neʼmatning suʼyektiv qadr-qimmati uning obʼyektiv qadr-qimmatining , obʼyektiv nafligi va ijtimoiy qiymati birligining insoniy ehtiyoj, farovonlik nuqtai nazaridan qadrlanadigan subʼyektiv ahamiyatidir .
Chekli naflilik (Mariginal utility) – bir birlik qo‘shimcha iste’¬mol natijasida olinadigan qo‘shimcha naflilikdir.
Naflik funksiyasi

Naflik funksiyasi - iste'molchining iste'mol qiladigan ne'matlar hajmi bilan, u ushbu ne'matlarni iste'mol qilish natijasida oladigan naflik darajasini ifodalaydi. Bizda qancha ko‘p ne'mat bo‘lsa, qo‘shimcha bir birlik ne'mat qimmati, biz uchun shuncha past bo‘ladi. Demak, ne'matning narxi, uning umumiy nafligiga emas, balki chekli nafliligi bilan belgilanadi. Demak, naflik funksiyasi, naflik darajasini iste'mol qilingan ne'matlar hajmiga bog‘liqligini ifodalaydi:   n U f x , x ,..., x  1 2 , bu yerda U - naflik darajasi; n x , x ,..., x 1 2 - 1, 2, ..., n - ne'matlar hajmi. Naflik funksiyasi orqali nafaqat umumiy naflikni ifodalash mumkin, balki ketma-ket ne'matdan qo‘shimcha bir birlik iste'mol qilish natijasida oladigan qo‘shimcha o‘sgan naf miqdorini ifodalovchi, chekli nafni ham aniqlash mumkin. Chekli naflik - bu naflik funksiyasidan biror bir ne'mat o‘zgaruvchisi bo‘yicha olingan xususiy hosiladir. i i X U MU    , bu yerda Xi -i -ne'mat miqdori;

MUi -i -ne'mat bo‘yicha chekli naflik.
Chekli naflik (MU) - bu biror ne'matdan qo‘shimcha bir birlik iste'mol qilish natijasida (boshqa ne'matlar iste'moli o‘zgarmaganda) iste'molchi tomonidan olinadigan qo‘shimcha naf.
Odatda, biror-bir ne'matni iste'mol qilish oshganda (boshqa ne'matlar iste'moli hajmi o‘zgarmaganda), umumiy naflik o‘sadi. Demak chekli naflik musbat. MU 0 . Lekin, shu bilan birga, biror-bir ne'matdan har bir birlik qo‘shimcha iste'mol (boshqa ne'matlar iste'molga hajmi o‘zgarmaganda) oldingisiga nisbatan kamroq naf beradi va ne'matning bu xususiyatiga chekli naflikning kamayish qonuni deyiladi. Matematik tilda bu naflik funksiyasining ikkinchi tartibli hosilasi noldan kichik
degani: . Talabni aniqlashning asosida chekli nafligining kamayish
qonuni yotadi. Ma'lumki, iste'molchi uchun ne'matning chekli nafligi kamayib boradi va ishlab chiqaruvchilar qo‘shimcha birlik mahsulot sotishlari uchun ne'mat narxini pasaytirishlari kerak bo‘ladi. Umumiy naflik bilan chekli naflikning o‘zgarishi quyidagi rasmda keltirilgan