Наманган давлат университети бахтиёр халмуратов

Таянч иборалар:
Эмболистик ой, Юнон календари, рим календари, Ю. Цезар, Метон сикли, ислоҳотлар, ҳафта номлари, ой номлари.
Назорат саволлари.
1. Қадимги Юнонлар қандай календардан фойдаланганлар?
2. Қадимги Юнон ва римликлар календаридаги ой ва ҳафта номларини биласизми?
3. Цезар давридаги календар ислоҳоти то`г`рисида гапириб беринг.


10-МАВЗУ: ГРИГОРИАН КАЛЕНДАРИ. БУЮК ФРАНЦУЗ ИНҚИЛОБИ КАЛЕНДАРИ
РЕЖА:
1. Григориан календарининг жорий қилиниши.
2. Буюк Француз инқилоби календари.

Юлий календари о`з даври учун аниқ календар ҳисобланади. Ушбу календар бо`йича йил 365 сутка 6 соатга тенг эди (тропик календар бо`йича йил 365 сутка 5 соат 48 минут 46 секунд0 я`ни тропик календардан 11 минуту 14 секундга фарқ қилар эди. Фарқ 128 йилда 1 суткани, 384 йилда 3 суткани, 1280 йилда 10 суткани ташкил этар эди. Юлий Цезарь ва ундан кейинги давр учун бу фарқ аҳамиятсиз эди, чунки деҳқончилик учун 128 йилдаги 1 сутка фарқ катта эмасди. 325 йил Никей сосбори Юлий календарини барча христианлар учун мажбурий, деб э`лон қилган пайтда баҳорги тенг кунлик 21 мартга тенг келар эди. (Цезарь даврида 24 мартга танг келган).

Юлиан календаридаги камчиликлар ва Григориан календари. 325-йилда Никей соборида Юлиан календари ягона христиан календари сифатида қабул қилинди ва улар 21 мартни баҳорги тенг кунлик кунига мос келтирдик деб, ўйладилар. Христианларда диний пасха байрамини ўтказишда бунинг аҳамияти катга эди. Улар бир неча асрдан сўнг хақиқий баҳорги тенг кунлик нуқгаси календарга тўғри келмай қолганлигини сезиб қолдилар. XVI асрниет иккинчи ярмига келиб, бу фарқ 10 кунга етди, яъни баҳорги тенг кунлик нуктаси 21 март эмас, 11 мартга тўғри келиб қолди. Бу черковни ташвишга солиб қўйди, яъни пасха байрами борган сари ёзга сурила бошлади бу эса Никей собори карорига зид эди. Пасха байрами 21 мартдан кейинги тўлин ойдан сўнг биринчи якшанбада нишонлаши керак эди. Юлиан. календаридаги камчилик­ларни 1324 йилда византиялик олим Никифор Григора аниқлади ва бунга импе­ратор Андроника Ц диққатини қаратди. Лекин император кален­дарни ислоҳ қилишга рухсат бермади.Юлиан календаридаги камчиликларни XVI асрнинг биринчи ярмида Византияда яшовчи олим - Матвей Властар ҳам таъкидлади. 1373 йилда Византиялик олим Исаак Аргир календарини ислох килиш зарур­лигини асослаб берди. Юлиан календарини қайтадан ислоҳ қилиш заруратини католик черкови вакиллари ҳам таъкидладилар. Бу фикрни Климент VI ҳам қўллаб-қувватлади. 1414 йилнинг мартида кардинал Пьер д'Аьли ташаббуси билан календарь масаласи муҳокама килинди. 1437 йилда бу масала Баззел соборида кўриб чикилди. Унда уйғониш даврининг файласуф олими Николай Кузанский (1401-1464) узининг лойиҳаси билан таништиради. 1457 йили папа Сикст VI календарни ислоҳ қилиш ва пасха ҳисобини тўғрилашга тайёргар­ликни бошлаб юборади. Шу мақсадда папа Римга етакчи немис астрономи ва математиги Региомонт (1436-1476)ни таклиф қилди. Лекин олимнинг бевақт ўлими туфайли папа бу ишни кейинга суришга мажбур бўлади. XVI асрда календарь масаласи билан Лютеран (1512-1517) ва Триден (1545-1563) собор­лари шуғулланади. 1514 йилда Лютеран собори' календарь ислоҳот бўйича махсус комиссия тузади ва Европада машхур бўлган астроном Николай Копер­ник (1473-1543)ни Римга таклиф қилади. Николай Коперник ўша даврда тро­пик йилининг узунлиги аниқланмагани учун комиссия таркибида иштироқ этишдан бош тортади.
ХVI асрда эса баҳорги тенг кунлик 11 мартга тенг келиб қолган эди. Бу христианлик учун хавфли эди, чунки уларнинг баҳорги, табиат уйг`ониши байрами ёзга сурилиб бормоқда эди. Байрам пасха, деб ноМиланиб, тенг кунлик-21 март ва 25 апрелдан кечикмай байрам қилиниши керак эди. Агар календар ислоҳ қилинмаса (21 март сун`ий ушлаб турилса) пасха ёз о`ртасига то`г`ри келиб қолар эди.
Календарни ислоҳ қилишга дастлабки уриниш 1545 йилда бо`лди. Шу йили Тридент соборида папа Павел ИИИ хатони то`г`рилаш таклифини киритди. Лекин Павел ИИИ ва ундан кейинги папалар Пий ИВ ҳамда Пий В даврларида ҳам масала очиқ қолди. 1572 йил тахтга келган папа Григорий ХИИИ календар ислоҳоти ҳақида ко`п таклифлар олди ва иузит астроном Христофор Клавиусга бу ишни топширди. Клавиус ислоҳотга ПЕружилик медитсина профессори, астроном Лунджи Лилъо (Алойсиус Лилиус) таклифини асос қилиб олди. Алоизий Лилио Янги календар қо`лланила бошланди. Унга ко`ра 1582 йил 4 октябр Пайшанбадан кейин 15 октябръ жума куни бошланди. Янги календарга ко`ра, йил 365 кун 5 соат 49 минут 44 секундга, 400 йилда 3 кунга фарқ қилар эди. Юлий календари бо`йича 400 йилда 97 тага тушириш керак эди. Лилио Юлий календаридаги юзлик сонлари 4 га бо`линмайдиган асрий йилларни кабиса йиллари қаторига қо`шишни таклиф этган. М., 1600,1700, 2400, 2800 ва бошқалар кабиса йиллари, 1700, 1800, 1900, 2100 йиллар оддий.
1587 йил Григорий ХIII Константинополъ патриархи ИЕремий ИИ о`з элчиларини жо`натиб, Янги календарни тадбиқ этишни таклиф қилди. Лекин 1583 йилги константинополъ собори бу таклифни рад этди. Патриарх Ефре­мий II эса Григориан ислоҳотини Шарқий Черковга нисбтан босқин­чи­лик қуроли, деб ҳисоблади.
Янги календар католик дини давлат дини ҳисобланган Франтсия, Испания, Италия, Полъша, Португалия давлатларида қабул қилинди. ХVIII аср охирига келиб католик ва протестант давлатларининг барчаси Григориан календарини қабул қилдилар. Православ давлатлари ҳисобланган Россия, Гретсия, Болгария, Руминия ва бошқа давлатларда Юлий календари сақла­ниб қолди.