Namangan davlat universiteti ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti arxivshunoslik yo

 
 
Milliy davlatchilikni shakllantirish, demokratik islohotlarni amalga oshirish, 
iqtisodiyotni bir holatdan ikkinchi holatga o’tkazish hamda bozor munosabatlariga 
o’tish davrida ijtimoiy muammolarga alohida e’tibor berish zarur. Jahondagi 
ko’pgina mamlakatlarning ijtimoiy rivojlanish sohasidagi g’oyat boy tajribasi 

---

17 
17 
shundan dalolat beradi. Yangi mustaqil davlatlarning islohot davridagi ijtimoiy-
siyosiy va iqtisodiy holatining tahlili ham buni tasdiqlaydi. 
Tarix sabog’i shundaki, uning aynan keskin burilishlarida, ijtimoiy 
formatsiyalar almashinayotganda ijtimoiy muammolar va ziddiyatlar g’oyat 
keskinlashadi, milliy 
havfsizlikka, fuqarolar tinchligiga va barqarorlikka tahdid 
soluvchi omilga aylandi.
_ Odamlarni da’vat etuvchi ijtimoiy sabablarning ro’yobga chiqishi juda 
muhim ahamiyatga molikdir. Odam o’z tabiatiga ko’ra ijtimoiy mavjudoddir. Shu 
sababli inson uchun islohotlar jarayonida o’z imkoniyatlarini qanchalik ro’yobga 
chiqara olishi, islohotlarning mazmuni va maqsadlari haqidagi tasavvurlari 
islohotlarning amaliy natijalariga qanchalik mos kelishi g’oyat katta ahamiyatga 
molikdir
19
. 
_ Keng ko’lamdagi uzoq muddali isloh qilish jarayonining dastlabki 
bosqichini men eng qiyin, ijtimoiy portlash xavfi bo’lgan bosqich, deb atagan 
bo’lardi. Buning sababi shundaki, o’tish davrining o’zi ko’p hollarda bir qancha hal 
qilinmagan ijtimoiy muammolarni keltirib chiqaradi va ular zamiridagi larzaga 
soladigan kuchni o’zida saqlab turadi. Shu bilan birga bir siyosiy va iqtisodiy 
tizimdan ikkinchisiga o’tish ham yangi muammolarni tug’dirishi va muayyan 
ijtimoiy kamchiliklar bilan bog’liq bo’lishi mumkin. 
Ko’p mamlakatlarning tajribasi bozor munosabatlariga o’tish silliq, ijtimoiy 
qiyinchiliklarsiz, oson kechmasligini ko’rsatadi. Bu ob’yektiv jarayondir. 
Shu boisdan ham O’zbekistonning o’z yangilanish va taraqqiyot yo’liga asos 
qilib olingan yetakchi tamoyillardan biri kuchli ijtimoiy siyosatni amalga 
oshirishdan iboratdir
20
. 
Bu demokratik va iqtisodiy islhotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishning, 
ular orqaga qaytmasligining juda muhim sharti va garovidir.
19
Karimov I. A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot 
kafolatlari. T.: «O‘zbekiston», 1997, 212-bet.
20
Karimov I. A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot 
kafolatlari. T.: «O‘zbekiston», 1997, 217-bet.

---

18 
18 
Ishonchli ijtimoiy kafolatni va aholini ijtimoiy himoyalash choralarini 
ta’minlash bozor o’zgarishlarining hamma bosqichlari orqali o’tadi va 
jamiyatimizni yangilashdan iborat hoyat keng jarayonning boshqa yo’nalishlarini 
ham qamrab oladi. 
Mamlakatimiz Prezidenti bozor iqtisodiyotiga o’tish davrining asosiy 
yo’nalishlari belgilab olinayotgan hozirgi vaqtda respublikamiz mehnatkashlarining 
vakillari bilan maslahatlashib olish katta ahamiyatga ega ekanini ta’kidladi. 
Endilikda O’zbekiston iqtisodiy taraqqiyotida yangi bosqich - tub o’zgarishlar davri 
boshlanmoqda. Markaziy Osiyo davlatlari hamda Rossiyada yuz berayotgan 
voqealar mamlakatimiz aholisini ijtimoiy himoyalash masalasiga yanada jiddiyroq 
yondashishni taqozo etmoqda. Agar hoziroq zarur choralar ko’rilmasa, 
voqealarning borishini va ular qanday oqibatlarga olib kelishi mumkinligini 
oldindan ko’ra bilmasak, ertaga xalqimiz moddiy jihatdan og’ir ahvolga tushib 
qolishi mumkin. Bunday sharoitda O’zbekistonda ma’muriy-buyruqbozlik va 
markazlashtirilgan taqsimot tizimidan bozor munosabatlariga o’tish yo’li to’g’ri 
tanlanganini hayot qayta-qayta isbotlayapti. Ushbu fikrlarimizning davomi sifatida 
quyida mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tizimidagi bolalar 
muruvvat uylarida sportni rivojlantirish borasida amalga oshirilgan ishlar 
to’g’risida ma’lumot bermoqchimiz. 
O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tish tamoyillarini ko’pchilik yaxshi 
biladi. Ularni qaytarib o’tirishga hojat yo’q. Biroq kuchli ijtimoiy himoyalash 
tamoyiliga alohida urg’u berishga to’g’ri keladi, negaki, boshqa tamoyillarning 
ro’yobga chiqishi shunga bog’liqdir. Bozor munosabatlariga o’tish sharoitida 
iqtisodiyotning mafkuraga nisbatan ustuvorligi, islohotlarni amalga oshirishda 
davlatning o’zi yetakchi bo’layotgani hamda qonunlar ustuvorligi mamlakatimiz 
aholisini ijtimoiy jihatdan himoya qilishga xizmat qiladi. Bu mehnatga yaroqli 
aholisining qariyb yarmi, ayrim joylarda hatto 80 foizgacha qishloq xo’jaligida 
band bo’lgan, 50 foiz aholisi 18 yoshgacha bolalardan iborat respublika uchun 
alohida ahamiyatga egadir. Vaholanki, Gollandiya, Germaniya kabi mamlakatlarda 

---

19 
19 
qishloq xo’jaligida ishlovchilar mehnatga yaroqli kishilarning bor-yo’g’i 4-5 foizini 
tashkil etadi. 
Beshinchi tamoyilga ko’ra bozor munosabatlariga o’tish bosqichma-bosqich 
amalga oshirilishi kerak. Hamma narsani o’z holiga tashlab qo’yib bo’lmaydi. 
Masalan, Fransiyada ayrim sohalardagi fondlarning 40-45 foizi davlat nazoratida. 
U yerda xalq xo’jaligini rivojlantirishning besh yillik rejalari asosida ish yuritiladi. 
Amerikada hatto 30 yillik rejalar ishlab chiqilgan. Yangi uy qurmay turib, eskisini 
buzmang, deganda eski tuzumning qurilayotgan yangi jamiyatimiz uchun foydali 
tomonlarini ham yo’qqa chiqarmasligimiz lozimligi nazarda tutiladi. Sog’liqni 
saqlash, madaniyat, maorif sohalarida boshqalarga o’rnak qilib ko’rsatsa arziydigan 
yutuqlarimiz bor. 
Kasaba uyushmalarining asosiy vazifasi har bir masalaga mehnatkashlarni 
ijtimoiy jihatdan muhofaza qilish nuqtai nazaridan yondashishdan iborat. Aslida, bu 
- davlatning ham asosiy vazifasi. Fuqarolariga har tomonlama g’amxo’rlik qilgan 
davlatgina odamlar mehrini qozonadi. Bu g’amxo’rlik birinchi navbatda 
mamlakatda osoyishtalik va barqarorlikni ta’minlash bilan bog’liqdir. Chuqur 
islohotlar o’tkazish uchun, avvalo, barqarorlik, milliy ahillik bo’lishi zarur. 
Mamlakatimiz kasaba uyushmalari respublika rahbariyati yuritayotgan siyosatni 
to’g’ri tushunib, islohotlarni amalga oshirishda yelkadosh bo’layotgani tahsinga 
loyiqdir. Bu, ayniqsa, o’tish davri qiyinchiliklarini yengishda muhim ahamiyat kasb 
etadi. 
O’zbekiston endilikda iqtisodiy mustaqillik sari dadil odim otmoqda. Sir 
emaski, mamlakatimiz iqtisodiyoti ko’p jihatdan Rossiya bilan bog’liq. U yerda 
kechayotgan jarayonlar respublikamizga ham ta’sir etmay qolmaydi. Ayniqsa, 
Rossiya iqtisodiyotidagi tanglik rublning halokatli darajada qadrsizlanishiga olib 
keldi. Bir dollarning bahosi 1100 rubl atrofida. Bunday sharoitda aholini ijtimoiy 
jihatdan muhofaza etish mamlakatimiz rahbariyatining bosh vazifasi bo’lib 
qolaveradi. Lekin bu muhofaza asosiy oziq-ovqat mahsulotlari turlariga davlat 
tomonidan faqatgina dotatsiya ajratish orqali amalga oshiriladi degani emas. 

---

20 
20 
Bu masalaga sal kengroq qarash lozim. SSSR davrida har bir mehnatkash 
moddiy tovar ishlab chiqarishi kerak, degan ahmoqona siyosat tufayli xizmat 
ko’rsatish sohasida ishlovchilar soni juda kamayib ketdi. Boshqa mamlakatlar 
tajribasi odamlarimizni qishloq xo’jaligi sohasidan ozod qilib, o’zga sohalarga 
yo’naltirish va ish bilan band etish kerakligini ko’rsatmoqda. Shunda har bir 
mehnatkash yangi qiymat, yangi mahsulot va yangi milliy daromad yaratadi. 
Shunday qilinmasa, vaziyat o’nglanmaydi. Mehnat unumdorligi ham, yalpi milliy 
mahsulot hajmi ham o’smaydi. 
Hisob-kitoblarga qaraganda, O’zbekiston qishloq xo’jaligida mehnatga 
yaroqli aholining 38 foizi ishlaydi. Shulardan teng yarmini xizmat ko’rsatish 
sohasiga jalb etish mumkin. Gollandiyada mazkur sohada mehnatga yaroqli 
kishilarning 68 foizi xizmat qiladi. Bizda esa bu ko’rsatkich 9 foizdan oshmaydi. 
Siyosiy iqtisod darsliklari shu vaqtgacha odamlarni xizmat ko’rsatish va savdo-
sotiq sohasidan moddiy boylik ishlab chiqarish sohasiga jalb etishni targ’ib etib 
keldi. Natija shu bo’ldiki, ko’pchilik boqimondaga aylanib qoldi. Ayrim 
ma’lumotlarga qaraganda, ba’zi kolxozlarda yashovchilar davlat byudjeti va 
pensiya jamg’armalaridan shu kolxozning yillik daromadidan 2-2,5 barobar ko’p 
miqdorda pensiya va nafaqa pullari olishar ekan
21
. Bunga qaysi davlat xazinasi 
bardosh bera oladi? Bunday boqimonda jamiyat kimga kerak? Kasaba uyushmalari 
ana shu savollarga javob izlab ko’rishi kerak. Aholini ijtimoiy jihatdan himoyalash 
usullarini tubdan o’zgartirmasa bo’lmaydi. 
Afsuski, qo’shni respublikalarda oylik maosh va narx-navoni oshirish 
musobaqasi davom etmoqda. Bu tovarlarning bir respublikadan ikkinchisiga 
ko’chib yurishiga sabab bo’lmoqda. Misollarga murojaat qilaylik: eng kam oylik 
miqdori Rossiyada 4275, Qozog’istonda - 4500, Qirg’izistonda rublga chaqqanda 
3200, Tojikistonda - 2000 so’mni, eng kam pensiya miqdori esa Rossiyada - 8122, 
Qozog’istonda - 5000, Qirg’izistonda rublga chaqqanda -3200, Tojikistonda - 2000 
so’mni tashkil etadi. Turkmanistonda esa eng kam oylik maosh miqdori milliy 
21
www.ziyonet.uz. 

---

21 
21 
valyutani muomalaga kiritish arafasida 9600 so’m qilib belgilandi. Rossiyada eng 
kam oylik maosh miqdori bilan eng yuqori oylik maosh o’rtasidagi farq 22 
barobardir
22
. Qo’shni respublikalardagi vaziyat O’zbekistonning ichki bozoriga 
ham ta’sir etmasdan qolmayapti. 
Respublika rahbariyatining ham, Kasaba uyushmalari federatsiyasi va uning 
tarmoqlari xodimlarining ham maqsadi bir: bozor munosabatlariga o’tish sharoitida 
aholini ijtimoiy jihatdan puxta muhofaza qilish, barcha sohalarni isloh etish orqali 
xalq farovonligini ta’minlashdir.
Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirgan holda, zimmaga olgan vazifalarni 
amalga oshirishda aholining siyosiy va ijtimoiy faolligini kuchaytirish juda muhim 
ahamiyat kasb etayotganligini alohida ta’kidlashni istar edik.