Наманган давлат университети табиий фанлар факультети

Mavzu: SHarq uyg’onish davrida tahlim va tarbiya masalalari.
Reja:

1. 
   Uyg’onish davri.
   
2. 
   Abu nasr Farobiyning tahlim-tarbiya ҳaqidagi qarashlari.
   
3. 
   Abu Rayxon Beruniyning tahlim-tarbiya ҳaqidagi qarashlari.
   
4. 
   Ibn Sinoning tahlim-tarbiya ҳaqidagi qarashlari.
   

Asosiy tushuncha va tayanch so’zlar.
VII-XII asrlar davomida Markaziy Osiyoda madaniyat, ilm-fan beqiyos rivojlana bordi. Ayniqsa aniq fanlarga qiziqishlar keskin orta boshladi. O’sha tarixiy davrda al-Xorazmiy, Farobiy, Farg’oniy, Beruniy, Ibn Sino kabi olimlar dunyoga keldi. Ular tahsirida dunyoviy ilmlar rivojlandi. O’sha ulug’ mutafakkirlar inson madaniy-mahrifiy qarashlarini o’stirishda o’z davrida va keyinchalik ҳam asosiy rolg’ o’ynaydilar, inson kamolotiga doir beqiyos tahlimotni yaratadilar.

Bu davrda arab tili ilmiy va aloqa tili edi. X asr o’rtalariga kelib, fors-tojik tilida ҳam ish yuritila boshlandi. Bu davrda Buxoroda kitob do’konlarida bo’lib, unda yirik olimlar va fozil kishilar uchrashib, ilm-fan to’g’risida turli xil baxslar yuritishar edi. Abu Ali Ibn Sino kitob do’kondaridan birida Farobiyning Aristotelg’ «metafizika» siga yozgan sharxlarini sotib olganligi fikrimizning yorqin isbotidir.

XI asrda Xorazmda ilm-fan ayniqsa rivojlandi. Xorazm shoxi Mahmun o’z saroyiga eng zabardast olimlarni taklif etadi. U tashkil etgan «Baytul xakim», «Donishmandlar uyi» da qomusiy olimlar Beruniy, Ibn Sino, Abu Nasr ibn Iroq kabi olimlar ijod bilan shug’ullandilar. Bu keyinchalik «Mahmun» akademiyasi nomi bilan dunyoga mashҳur bo’lgan.
SHarq «Uyg’onish davri» da ilm-fan rivojlanishi uch yo’nalishda bo’ldi.
Birinchi yo’nalish matematika-tibbiyot yo’nalishi bo’lib, bularga matematika, astronomiya, kimyo, geografiya, mineralogiya, tibbiyot, dorishunoslik kabi fanlar kiritilib, al-Xorazmiy, Aҳmad Farobiylar matematikaga oid, Zakariyo ar-Roziy, Kimyo va tibbiyotga oid ibn Sino tibbiyot va falsafa, Beruniy tibbiyotga oid, Jurjoniy tibbiyot va falsafaga oid yirik asarlar yaratdilar.
Ikkinchi yo’nalish ijtimoiy-falsafiy yo’nalish bo’lib, bunda falsafa, tarix, mantiq, ruҳshunoslik, notiqlik va boshqa fanlar bo’lib, bu soҳada Farobiy, al-Kixdiy, Ibn Sino, Muҳammad Narshaҳiy kabilar faoliyat ko’rsatgan. Yuqorida aytib o’tilgan olimlar qomusiy olimlardir.
Uchinchi yo’nalish tahlimiy-aҳloqiy yo’nalish bo’lib, bu soҳada qomusiy olimlar o’z qarashlarini ijtimoiy-falsafiy va ilmiy asarlari tarkibida yoki aҳloqiy asarlarida bayon etganlar. SHarq Uyg’onish davrida inson muamosi mahnaviy soҳasidagi asosiy masala bo’lgan. SHuning uchun ҳam tahlim-tarbiya masalasiga katta ehtibor berilgan, yaratilgan asarlarda sharqqa xos bo’lgan insonning axloqiy-ruҳiy kamolotini ulug’lash yetakchi o’rin tutgan. Mazkur tahlimiy-axloqiy asarlarda insonning mahnaviy kamolga yetishi yuksak xulq-odob, ilm-fanni egallashi asosidagina amalga oshishi mumkin degan g’oya ilgari surildi. Ilmiy bilimga asoslanuvchi metod shakllandi, natijada aqliy tarbiya olimlar ehtiborida bo’ldi: Xorazmiy, Farobiylar bu metodni asoslab berishgan buyuk mutaffakkirlar edi. Tabiat va unga bog’liq tahlim tarbiyani rivojlantirish bo’yicha Farobiy, Beruniy, Ibn Sinolarning qarashlari aloҳida aҳamiyatga ega. Bular ҳaqida qisqacha to’ҳtalib o’tamiz.