Namangan davlat universiteti xusanboyeva fotima rustsmjon qizi

1 Bob bo’yicha xulosalar
1. O‗zbekiston Respublikasining hozirgi kundagi energetika resurslari, muqobil energiya tizimini yaratish zaruriyati, energiya muammosi hal etilishidagi,
I. Karimovning ―Muqobil energiya manbalarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari tо‗g‗risida‖gi Farmonida qilinadigan ishlar tahlil qilindi.
2. Jahon hamjamiyati oldida turgan dolzarb masalalardan biri bo‘lgan ekologik muammolarni bartaraf etishda muqobil energiya tizimini yaratish zaruriyati asoslab berildi.
3. O‘zbekistonda energiya muammosini hal etishdagi quyosh energiyasidan foydalanishning ahamiyati, quyosh energiyasidan foydalanishda katta salohiyatga ega ekanligi, quyosh energetikasini rivojlantirish istiqboli haqidagi masala, hamda quyosh energetikasini rivojlantirish O‗zbekiston uchun juda foydali natijalarni berishi o‘rganib chiqildi.
II BOB Quyosh energiyasi kelajak energiyasi
3.2 Tashqi muhitning fotoelement batareyalar parametrlariga salbiy tasiri
Vazifasiga, yani generatsiyalangan quvvatiga qarab, fotoelement batareya tarkibiga turli miqdorda quyosh elementlari kirib, ularning soni va kommutatsiyasi fotoelement batareyaning chiqish quvvatini aniqlaydi. Fotoelement batareyaning chiqish quvvati ekspulatatsiya sharoitiga ham bog‘liq: sutka vaqti, joylashuv o‘rni, (iqlimiy zonasi), fotoelement batareyaning nur qabul qilish sirti xolati.
Oxirgi 5 – 10 yilda fotoelement batareyalarni respublikaning turli regionlarida qo‘llash xususiyatlari tekshirib chiqildi. Kombinatsiyalashgan fotoissiqlik 16

almashtiruvchi batareyalar yani konstruksiyalar ishlab chiqarildi, zamonaviy eva – plyonkalar asosida lominatsiyalangan fotoelektr batareyalar ishlab chiqarish texnologiyasi rivojlantirildi. Quduqlardan suvni ko‘tarishga mo‘ljallangan, rezerv va avtonom , jumladan 5000 W gacha quvvatli mobil qurilmalar, turli quvvatli fotoelektrik qurilmalar tayyorlandi va ishlab chiqarildi. Fotoelektrik qurilmalarni qo‘llash bo‘yicha barcha ishlarda quruq issiq iqlim sharoitida xavoning changlanishi kabi atrof muxit parametrlariga kam e’tibor ajratiladi. Respublikaning janubiy va tog‘li hududlari uchun chiqish quvvatini pasaytirishning asosiy sabablaridan biri yuqori temperatura ta’siri bilan bir qatorda fotoelement batareya sirtining ifloslanishi (chang, sement, bor va boshqalar bilan) ekanligi topilgan. Ifloslanish darajasi tashqi muxitga bog‘liq.

Vazifasiga qarab fotoelement batareya tarkibiga turli miqdorda quyosh elementlari kirib, ularning soni va kommutatsiya usuli fotoelement batareyaning chiqish quvvati bilan aniqlanadi. Fotoelement batareyaning chiqish quvvati ekspluatatsiya sharoitiga ham bog‘liq: sutka vaqti, fotoelement batareyaning joylashgan yeri (iqlimiy zonasi), fotoelement batareyaning nur qabul qilish sirti xolati. Fotoelement batareyalar frontal tomoniga atmosfera ta’siridan ximoya sifatida qalinligi 4 – 6 mmli silliqlangan yoki notekis shishadan foydalaniladi. Individual foydalanish fotoelektrik qurilmalar elektr quvvati energiya istemoli quvvatiga bog‘liq bo‘lib, 300 dan 3000 W gachadir. Bunda fotoelement batareyaning yuzasi 2 dan 20 m2 ni tashkil etadi. fotoelement batareya sirtiga chang zarrachasi ko‘rinishida ifloslanishining joylashuvi shisha sirtiga berilgan ishlovga, shamol tezligi va yo‘nalishiga va atmosfera namligi kattaligiga bog‘liq. Sanab o‘tilgan shartlar O‘zbekiston sharoitida katta farq qilishidan, changlanish darajasi va uning fotoelement batareyalar parametrlariga ta’siri xam turlicha bo‘ladi.
Dunyo bo‘yicha fotoelement sistemalarni qo‘llash tezlik bilan ortib bormoqda. Masalan AQSH da fotoelement sistemalarni qo‘llash 2003 – yildan 2008 – yilgacha davrda 50 % ga oshgan. Foydalanishning oshishi bilan fotoelement sistemalarning uzoq muddatli faoliyati muammolari ham keskinlashdi. Olimlar fotoelement sistemalarni yil bo‘yicha o‘sishini 25 % dan kam bo‘lmagan quyosh 17

energiyasini qo‘llash bilan prognoz qilmoqdalar. Bu manba atrof muxitni ifloslantirmaydigan va yerdagi yashovchilar kelajak avlodlariga xafv tug‘dirmaydigan manba sifatida qaralmoqda. Xozirda AQSH, Ispaniya, Germaniya, Yaqin sharq, Avstraliya va Hindistonda yirik fotoelement sistemalar faoliyat olib bormoqda. Shuning bilan birga quyosh batareyalarini o‘rnatish qulay bo‘lgan iqlimiy zona doirasi chegaralangan: bu quyoshga boy cho‘l zonalari bo‘lib, u yerda shamolning quruq ob – xavosi tufayli chang xavoga ko‘tariladi va fotoelektrik batareya sirtiga o‘tiradi. Bir detsimetrdagi 5 g li chang qatlami quyosh energiyasi konversiya darajasini 40 % ga kamaytiradi. Changning o‘tirishining oylik normasi joylarda fotoelement sistemalarni joylashtirish nuqtai nazaridan Arizonada, Yaqin sharq, Avstraliya va Hindistonda bu qiymatdan ko‘p marta yuqori. Markaziy Osiyo mamalakatlari, O‘zbekiston, Turkmaniston va Qozog‘istonning janubiy hududlari yuqorida sanab o‘tilgan mamlakatlardan yaxshi xolatda emas. Yechimi katta quvvatli fotoelement sistemalarni qo‘llash samaradorligiga katta bog‘liq bo‘lgan asosiy muammo fotoelement batareyalar sirtini qoplangan changdan tozalash masalasidir. Yirik tadqiqot firmalari, ilmiy markazlar hozirgi vaqtda ushbu muammoni yechish yo‘lini qidirmoqdalar.

Ushbu ishda fotoelement batareya parametrlariga tashqi muxit, xavoning changlanishining ta’siri bo‘yicha dastlabki tadqiqot natijalari keltirilgan.
O‘zbekiston hududida tabiiy sabablarga ko‘ra 3 ta viloyat shamol erroziyasiga juda moyil: Qashqadaryo viloyati, Surxandaryo viloyatining janubi – sharqiy chekkasi va Farg‘ona viloyatining g‘arbiy qismi. O‘zbekistonning ekin ekiladigan yerlarida shamol erroziyasi Farg‘ona, Zarafshon vodiylarida tarqalgan. Qurg‘oqchil iqlim sharoitida shamol erroziyasining salbiy oqibatlaridan biri atmosfera havosining changlanganligi darajasidir. Chang va tuz chiqarishning asosiy manbai Orol dengizi tubining qurigan qismi, tashlandiq turli ko‘l sirtidir.
O‘zbekiston gidromet markazi qum – chang bo‘ronlari aerozolli tarkibidagi abraziv va tuz komponentlari tasiridan muxandis – iqtisodiy talofatni baxolashlarni o‘tkazdi. Deyarli xar bir kuzatuv nuqtasida tushish zichligining oshishi yuz berdi. Bu xududda iqlimning o‘zgarishiga, atmosferada sirkulyatsion jarayonlarning 18

o‘zgarishiga, hamda Orol dengizi qurishi dinamikasida keskin o‘zgarishlarga bog‘liq. Bunda cho‘l tumanlarida sirtga tushuvchi chang massasi yiliga 9 tonnaga, ekin ekiladigan tumanlarda tushuvchi chang miqdori 0,1−1,2 𝑡𝑜𝑛𝑛𝑎/𝑦𝑖𝑙 ga yetishi mumkin [15].

Yozda respublikaning markaziy va janubi – g‘arbiy qismlarida chang va qum bo‘ronlari yuz berishi mumkin. Tuproqning turli oqimi shamol ta’sirida fotoelement batareya sirtiga o‘tiradi, unda yupqa qatlam xosil qilib, uning qalinligi vaqt o‘tishi bilan oshadi.