Namangan davlat universiteti yuridik fakulteti davlat huquqi va boshqaruvi kafedrasi

2.3.“Temur Tuzuklari”da vazir va davlat amaldorlarini tayinlash tartibi.
Amir Temur o‘zining “Tuzuklari”da vazirlar qanday bo‘lishlar zarurligi haqida ham fikr bildirib, jumladan shunday deydi: "Amir qildimki, vazirlar ushbu to‘rt sifatga ega bo‘lgan kishilardan bo‘lishlari lozim; birinchisi - asillik, toza nasllik; ikkinchisi - aql farosatlilik; uchinchisi - sipohi - raiyat ahvolidan xabardorlik ularga nisbatan xushmomalalik bo‘lishlik; to‘rtinchisi - sabr - chidamlik, tinchliksevarlik. Kimki, shu to‘rt sifatga ega bo‘lsa, unday odamni vazirlik martabasiga loyiq deb bilsinlar. Uni vazir yoki maslaxatchi etib tayinlasinlar. Bunday vazirga to‘rt imtiyoz; ishonch, e’tibor, ixtiyor va iqtidor berilsin.Sohibqron vazirlarga xos bo‘lgan noyob fazilatlarni sanar ekan, yana bunday deb yozgan edi: “Kamolga erishgan vazir ul kim, davlat muomalasini tartibga keltirib, mulkiy va moliyaviy ishlarni to‘g‘rilik bilan asl-nasli tozaligini ko‘rsatib ajoyib tarzda ko‘rsatadi”.
Uning takidlashicha: “qaysi vazir soflilik, to‘g‘rilik bilan vazirlik ishiga kirishib, davlatning, moliyaviy-mulkiy ishlarini diyonat, savob bilan nafsi buziqlik qilmay, omonatga xiyonat etmay, bajarar ekan, unday vazirni eng oliy martabalarga yetkasinlar”. Ma’lumki, Amir Temur bir vaqtlar o‘zi ham vazir bo‘lgan. Shuning uchun uning barcha siru-asrorlaridan voqif bo‘lgan. Bu haqida uning o‘zi shunday deydi: “Xalqqa yordamu-madat berish maqsadida men ham Tug‘luq Temurxonning o‘g‘li Ilyosxo‘jaga vazirlik hamda sipohsolarlik qilishga rozi bo‘lgan edim. Tangri Taoloning bandalariga yordam qilganimdan bo‘lsa kerakki, Olloh Taolo menga saltanat martabasiga yetkazdi”.¹
Xos ul-xos navkarlarimdan uch yuz o‘n uch kishiga amirlik mansabi berishni buyurdim, chunki ular asli toza, pok nasllik, aql-farosatlik, bahodir, dovyurak, tadbirkor, sergak, ehtiyotkor, oldini va orqasini o‘ylab ish tutadigan kishilar edi. Ularning har biriga o‘rin bosar tayinladim. Agar amirlardan birontasi vafot etsa, u holda, o‘rinbosari uning o‘rniga o‘tiradi. Uni amirlikka nomzod (muntazir ul amorat) deb aytadilar. Tajribalardan sinab bildimki, jangning sir asrorlarini, g‘anim askarlarini sindirish yo‘lini bilgan, jang qiziganda o‘zini yo‘qotmasdan, qo‘l-oyog‘i bo‘shamasdan, lashkar favjlarini jangga boshlay oladigan, raxna tushsa uni tezda tuzata oladigan kishi amirlik va hukmdorlikka loyiq hisoblanadi.
Amirliklarda amirlar, mingboshilar, yuzboshilar, o‘nboshilar va boshqa sipohiylarga quyidagi tartibda moash berilgan: oddiy sipohiyga o‘z vazifasini o‘rinlatib bajarishi sharti bilan maoshi mingan otining bahosi bo‘lgan. Bahodirlarning maoshi ikki ot bahosidan to‘rt ot bahosigacha, o‘nboshilar maoshi qo‘l ostidagi oddiy sipoxiylardan o‘n baravar ortik, yuzboshilar maoshi o‘nboshilarga qaraganda ikki baravar ko‘p, mingboshilarniki esa ziyoda etib belgilangan. Sipohiylardan qaysi biri xatolikka yo‘l qo‘ysa, maoshidan o‘ndan birini kamaytirganlar. Amir Temur saltanatni o‘z erkida saqlash uchun o‘z erkida saqlash uchun o‘n ikki narsani o‘ziga shior qilib oldi jumladan: o‘z so‘ziga ega bo‘lish, ishini o‘zi bilib qilish, ya’ni raiyat podshosining ayttan so‘zini, qilgan ishini o‘zi aytishi. “Sultonni har narsada adolat-pesha bo‘lishi, qoshida insofli, adolatli vazirlar saqlashi, toki podshox zulm qilgudek bo‘lsa, odil vazir uning chorasini topsin”. Butun mamlakatda buyruq farmon berish ishlarining podsho ixtiyo-rida bo‘lishi. Podshoxning o‘z qarorlarida bo‘lishi, ya’ni har qanday ishni qasd qilar ekan, to bitirmaguncha undan qo‘l tortmaslik.
Podshoxlik ishlarini tamoman boshqaga topshirib, erkni unga berib qo‘ymaslik. Saltanat ishlarida har kimning so‘zini eshitish, har kimdan fikr olish, qaysi biri foydaliroq bo‘lsa, uni ko‘ngil xazinasida saqlab, vaqtida ishlatish. Saltanat ishlarida sipoxu raiyatga bog‘liq masalalarda boshqalarning so‘z va fe’liga qarab amal qilmaslik. Podshoh hayati sipoxu raiyat ko‘nglida shunday o‘rnashgan bo‘lishi kerakki uning amr-farmoniga hech kim qarshilik qilishga jur’at etolmasin. Podshoh nima qilsa o‘z erkicha qilsin, nima desa o‘z so‘zida tursin. Saltanat ishlarida, hukm yurgizishda podshox o‘zini yagona bilib, hech kimni o‘ziga saltanat sherigi qilmasin. Podshoh majlis ahvolidan ogoh va hushyor bo‘lsinkim, ular ko‘pincha ayb axtarib, uni tashqariga tashiydilar.
Amir Temur o‘z tuzuklarida davlat arboblarining va qo‘shin boshliqlarining ham burch hamda vazifalari xususida o‘z fikrlarini bayon qiladi. Vazirlarning xizmat qilish turi quyidagicha amr etilgan: To‘rt vazir har kuni devonxonada hozir bo‘lsinlar.
Birinchi-mamlakat va raiyat vaziri, bu vazir mamlakatdagi muhim ishlarni, kundalik muammolarni, raiyat ahvolini, viloyatlardan olingan hosil, soliq, o‘lponlar, ularni taqsimlash, kirim-chiqimlarni, mamlakat obodonchiligini, aholining farovonligini, xazinani qanday qilib tartibga keltirayotganini menga bildirib tursin.
Ikkinchi-sipoh vazirdirkim, u sipohiylarning maoshlari, tanholarini boshqarsin va tarqoq holatga tushib qolmasligi uchun doimo sipoh ahvolidan ogoh bo‘lib tursin, ularning ahvoli to‘g‘ri-sida menga xabar berib tursin.
Uchinchisi-egasiz qolgan, o‘lib ketgan, qochganlarga tegishli mollarni, kelib-ketayotgan savdogarlar mol-mulkidan olinadigan zakot va bojlarni, mamlakat chorvalarini, ularning o‘tloq va yaylovlarni boshqarib, bularning hammasidan yig‘ilgan daromadlarni omonat tarzida saqlaydigan vazirdir.
To‘rtinchisi-saltanat ishlarini yurituvchi vazir. U butun saltanat idoralarining kirim-chiqimlari, xazinadan sarf qilingan taom xarajatlardan ogoh bo‘lishi kerak. Shu tariqa Amir Temur barcha davlat arboblarini hamda qo‘shin boshliqlarining burch va vazifalarini belgilab bergan.Amir Temur xizmatchilarini taqdirlashga alohida e’tibor bergan, u amirlar, vazirlar, sipoh hamda raiyatni taqdirlab, in’om va sovg‘alar berish yuzasidan quyidagi tuzuklarni belgilaydi: qaysi bir amir biron mamlakatni fath etsa yo g‘anim lashkarini yengsa, uni uch narsa bilan mumtoz qilsinlar: birinchisi-fahrli xijob. Tug‘ va nog‘ora berib uni “bahodir” deb atasinlar. Ikkinchisi-uni davlat va saltanat sherigi bilib, kengash majlisiga kirgizsinlar. Uchinchisi-unga chegara viloyati topshirilsin va o‘sha yerlik amirlar unga bo‘ysinsinlar. Agar amirlardan qaysi birovi to‘rani (xon o‘g‘lini) yengsa yoki biron amirga shikast yetkazsa, yo biron o‘lkani mag‘lub etsa, uni yuqoridagi yo‘sinda mukofotlasinlar. Jangda o‘zini ko‘rsatib, qarshisidagi g‘anim lashkarini sindirgan bir amirning martabasini oshirsinlar.
O‘nboshi, yuzboshi, mingboshilardan qaysi biri dushman safini buzib, o‘z qarshisidagi askar favjini sindirsa, o‘nboshi bo‘lsa shahar hokimligini bersinlar. Yuz boshi bo‘lsa, uni biron mamlakat hukmdori etsinlar. Amirlardan qaysi biri g‘anim qo‘lidagi biron mamlakatni fath etib dushman tasarrufidan ozod qilsa shu mamlakatni uch yilga unga in’om tariqasida bersinlar. Qaysi bir askar qilich chopib bahodirlik ko‘rsatsa, unga in’om tariqasida cho‘mok, qimmatbaho toshlar qadalgan o‘tog‘a, kamor turna bellik qilich va bir ot bersinlar, o‘nboshilik martabasiga ko‘tarsin-lar. Ikkinchi bor bahodirlik ko‘rsatsa yuzboshi martabasiga yetishadi. Amir Temur shu tariqa amirlar vazirlar, sipohlar hamda raiyatning ko‘rsatgan bahodirligiga qarab taqdirlab, in’om sovg‘alar berishni joriy etgan. "Tuzuk" yozish odati Amir Temurdan avval ham, keyin ham bo‘lgan. Bu asarlarda davlatni idora qilish tartib-qoidalari, turli mansab egalarining vazifalari, xayri-sadaqa qilish tartib-qoidalari turli mansab egalarining vazifalari va unga amal qilish tartibi, soliq solish va uni to‘plash tartibi, harbiy yurishlarni o‘tkazish va ko‘zg‘olonni bostirish qoidalari bayon etiladi. "Temur tuzuklari" ana shunday asarlardan biridir. "Temur tuzuklari" Amir Temur tarixi uning zamonida aniqrog‘i 1342-1405 yillar orasida Movarounnahrni ijtimoiy-siyosiy ahvoli Temur va temuriylar davlati hamda qo‘shining tuzilishi, o‘sha yillarda Temur davlatining qo‘shni mamlakatlar va xalqlari bilan bo‘lgan munosa-batlari haqida hikoya qiladi.
Temur davrida davlat asosini 12 ijtimoiy toifa tashkil et-gan, uning taqdirini esa uch narsa: podsho, xazina va askar hal qilgan Amir Temur o‘zining ulkan imperiyasini uluslarga bo‘lib idora qilgan. Movarounnahrdan boshqa uning tasarrufida bo‘lgan barcha viloyatlar va mamlakatlar to‘rt ulusga bo‘linib ularga Temurning o‘g‘illari hukmronlik qilgan. “Tuzuklar”da vazirlar, amirlar va voliylar haqida ham muhim ma’lumotlar keltirilgan. Vazirlar deyiladi "Tuzuklar"da, saltanat ustunlaridir... Mamlakat obodonchiligini, raiyatning tinchli-gini sipoharning birligini, xazina boyligini doimo ko‘zda tutadilar. Davlat, saltanat ishlarini yuzaga chiqarishda kamchilikka yo‘l qo‘ymaslik, saltanatga zararli narsalarni qaytarishda molu-jonini ayamaydilar.

XULOSA
“Temur tuzuklari”ni o‘rganish hozirgi kunda juda muhimdir, chunki uning tuzuklari ko‘pchilikni muomala madaniyatini o‘rganishga, o‘zini idora etishga o‘rgatadigan manbalardan biridir. "Temur Tuzuklari" -O‘rta Osiyo xalqlarining harbiy sanatini o‘rganishda ham muhim vazifani o‘tashi mumkin.

Men bu masalani yoritishda birinchi navbatda A.Temurning adolatli davlat tuzishga, bunday davlatning asosiy tamoyillarini ishlab chiqishga muhim e’tibor qaratganligini qo‘yidagi tarixiy dalillar asosida tushuntirib berishga harakat qildim.
Birinchi prezidentimiz I. A. Karimov ma’naviyatning shaxs va jamiyat uchun ahamiyati haqida gapirib: “Ma’naviyat insonning, xalqning, jamiyatning, davlatning kuch-qudratidir.” – deb ta’kidlagan edi. Shu ilmiy mezonga asoslansak, Sohibqiron Amir Temur bin Muhammad Tarag`iy Bahodirxon o`g`li ulug`ligining asosida, uning dunyoviy va islomiy qadriyatlardan yug`rilgan ma’naviy salohiyati turadi. U zoti komilning bu sifatlari O`zbekiston Prezidenti I. Karimovning asarlari, maqola va nutqlarida, Davlatimizning Amir Temurga bag`ishlangan rasmiy hujjatlarida, ilmiy adabiyotlarda har tomonlama asoslab berilgan. U manbalarda birinchi marta “Jahom tarixidagi buyuk siymolardan biri, Markaziy Osiyo xalqlarining iqtisodiy siyosiy va ma’naviy taraqqiyotiga ulkan hissa qo`shgan ulug` davlat arbobi va sarkarda fan va madaniyat homiysi” Amir Temur shaxsi va faoliyati yuqori davlat darajasida hurmatlandi.
Xulosa qilib shuni aytish joizki “Temur tuzuklari” bu faqat Amir Temurning tarjimai holidan iborat asar emas, balki Movarounnahrning hali yaxshi o‘rganilmagan ijtimoiy-siyosii tarixi hamdir. Ikkiichidan, bu asar Amir Temur asos solgan nisbatan markazlashgan feodal tuzilishini, XIV asrda jahonga dahshat solgan Temur qo‘shining tarkibi, feodal munosabatlarini va boshqa ilmiy masalalarni o‘rganishda muhim manba vazifasini o‘tashi mumkin.
Amir Temur mamlakatda qatiqqo‘l hokimiyat o‘rnatish zarurligini yaxshi tushunardi. Negaki, ko‘chmanchi mug‘ul-turk qabilalaridan jaloir, barlos, sulduz va boshqalarning o‘zboshimcha boshliqlarini itoatda saqlab turish oson emas edi. Shu maqsadda mamlakatda qonun va tartib ishlarini joriy etishga kirishadi. U o‘ziga mustahkam tayanch barpo etish maqsadida barlos qabilasidan maxsus harbiy qism tashkil etib, ularga katta imtiyozlar beradi.
Amir Temur o‘z davlati hokimiyatini mustahkamlashda islom diniga tayandi. Islom namoyandalari uni qo‘llab-quvvatladi. Mamlakat aholisining ko‘pchiligini tashkil etgan dehqonlar va shahar aholisi – tijoratchilar, hunarmandlar sohibqironning davlatni mustahkamlashga qaratilgan tadbir-larini ma’qulladilar.
Xulosa qilib aytganda, Amir Temur milliy g‘urur, vatanparvarlik, insonparvarlik kabi oliyjanob fazilatlar bilan qurollangan buyuk davlat arbobi edi. Mojar olimi Xerman Vamberi ta’kidlaganidek, O‘rta Osiyoda asl turklik davri Temurdan boshlangan. U turklarning mug‘ul-xitoy dunyosining ustidan g‘alabasini mujassam etib, milliy davlatga asos solgan, mamlakatning rasmiy tili turk (o‘zbek) tili bo‘lgan.
Buyuk Amir Temurning siyosiy faoliyati nafaqat davlatchilik tarixini boyitishda, shu bilan birga hozirgi sharoitda milliy davlatchiligimizni mustahkamlashda ham amaliy ahamiyat kasb etmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar

1.Karimov I.A. Amir Temur haqida so’z.T. 1996 y
2.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 2023 yil 30 aprel.
3..Amir Temur. “Tuzuklar”. T.:1991 yil. “Cho’lpon”.
4.Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at.T. 1996 y.
5.Abdurahmonov A. Ulugbek va uning rasadxonasi.T. 1996 y.
6.Ahmedov B. Temur.T. 1995 y.
7..Dadaboev H.Amir Temurning harbiy mahorati.T. 1996 y.
8.Ibn Arabshoh.Amir Temur tarixi.T. 1992 y.
9.Ibodov J. Matvievskaya.Ulug’bek shogirdi —Ali Kushchi.T.1994 y.
10.Keren L., Saidov A. Amir Temzf va Frantsiya.T. 1996 y.
11.Mo’minov I. Amir Temurning O’rta Osiyo tarixida tutgan o’rni va roli.T. 1993 y.
12. Muqimov Z. Ozbekiston davlati va huquqi tarixi.Samarqand.2010.

1^Керен Л., Саидов А. Амир Темзф ва Франция.Т. 1996.36-б

2^ Мўминов И. Амир Темурнинг Ўрта Осиё тарихида тутган ўрни ва роли.Т. 1993.12-б

1^ Azamat Ziyoning “O`zbek davlatchiligi tarixi”. T..: “Fan”.1996.136-b

1^ Temur Tuzuklari. 1991 yil. “Cho’lpon”.23-b

1^ Temur Tuzuklari. 1991 yil. “Cho’lpon”.25b

1^ “Темур Тузуклари”. 1991 йил ,76-бет.