Nasimxon rahmonov

Dostonning qisqacha syujeti.

Doston tarjimasida o‘ziga xoslik va Qutbning mahorati.

Dostonning badiiyati.



Kalit so‘z va terminlar: doston, erkin tarjima, badiiy mahorat, asliyat, adabiy muhit.
Asli xorazmlik bo‘lgan Qutbning bizgacha etib kelgan birdan bir asari “Xusrav va SHirin” bo‘lib, bu asar mashhur ozarbayjon shoiri Nizomiy qalamiga mansub shu nomli dostonning o‘zbek tilidagi erkin she’riy tarjimasidir. Zotan, Qutb o‘z asarini Nizomiyning shu nomdagi dostoni tarjimasi ekani to‘g‘risida shunday deb xabar beradi:

Qozonteg qaynab ush savdo bishurdum,

Nizomiy bolidan halvo bishurdum.

Xonim oting‘a ushbu forsi tilni
CHevurdum tuzdum ush nazm uzra qilni.

CHiqardim xush yidig‘lig‘ suv bu ko‘ldin,

Ko‘ngullar qonsu teb bu sofi suvdin.

Garchi Qutb kamtarlik bilan o‘z tarjimasini Nizomiy bolidan pishirilgan holva deb aytsa ham, u nihoyatda katta mehnat samarasi va buyuk iste’dodning zuhuri deb ayta olamiz.

“Xusrav va SHirin”ning muqaddimasidagi ma’lumotlarga ko‘ra, Qutb XIV asr o‘rtalarida yashab ijod etgan(parcha) Qutbning ijodi Xorazmning Oltin O‘rda davlatiga tobeligi davriga to‘g‘ri keladi. Asar 1340 yili yozilib, Oltin O‘rda xonlaridan O‘zbekxonning o‘g‘li Tinibek va uning malikasiga bag‘ishlangan.
parcha. Bu asarning yagona nusxasi Parijda saqlanadi. Qutbning tarjimai holiga oid ba’zi ma’lumotlarni “Xusrav va SHirin”dagi “Kitob nazm qilmoqqa sabab bayon ayur” bobidan bilish mumkin. Parcha
Ma’lumki, Oltin O‘rdadagi parokandalik tufayli ilm-fan va madaniy markaz Misrga ko‘chgan edi. Dostonning bizga ma’lum bo‘lgan yagona nusxasini ham shoir vafotidan ko‘p o‘tmay 1383-1384 yillarda Misrda amir Qutlug‘ Xo‘janing tavsiyasi bilan Faqih ibni Barokaz Edgu Qipchoqiy ko‘chirgan.
“Xusrav va SHirin” “Qutadg‘u bilig”dan keyin turkiy tilda masnaviyda yozilgan nodir asarlardandir. “Xusrav va SHirin” dostonining ildizlari uzoq asrlarga borib taqaladi. SHarq xalqlari adabiyotida bu qissa keng tarqalib, ancha shuhrat qozongan. Bir qator “Jangnoma” (Firdavsiy “SHohnoma”dagi Xusrav hikoyati), “Ishqnoma” (Nizomiyning “Xusrav va SHirin”, Xusrav Dehlaviyning “SHirin va Xusrav” dostoni)larning yuzaga kelishiga asos bo‘lgan.
“Xusrav va SHirin” tarjima asari. Lekin shunday bo‘lsa ham Qutb katta ijodkor sifatida voqealar tasvirida ancha erkin yo‘l tutgan. (misol) Qutb doston muqaddimasida Nizomiyning chuqur hurmat bilan tilga oladi. Butun doston davomida ulug‘ salafini ustod sifatida ko‘p marta eslaydi. Lekin Nizomiy tomonidan yaratilgan bu asarning erkin tarjimasi jarayonida Qutb o‘z o‘z davrini kuzatish asosida paydo bo‘lgan qarashlarini ham ifodalaydi. Qutb Nizomiy obrazlarini saqlab qolgan holda, asar tarjimasiga ijodiy yondoshdi. Natijada Nizomiy obrazlarining xarakteri o‘zgargan. Ana shu holatlar Qutbning ma’lum darajada mustaqil yo‘l tutganini ko‘rsatadi. Buning ustiga, asarda Qutb tomonidan qo‘shilgan o‘rinlar, xalq og‘zaki ijodiyoti va urf-odatlari singdirilgan o‘rinlar ham bor. Ayni choqda Qutbning asarida asl matndan qisqartirilgan o‘rinlar, o‘zgartirilgan geografik nomlar ham mavjud. Masalan, Qutb o‘quvchiga qulaylik tug‘dirish maqsadida Nizomiy dostonidagi Sosoniylar sulolasini Eron davlati deb ataydi. Forscha matndagi mamlakatlar, davlatlar nomlarini Qutb o‘ziga tanish mamlakatlar nomlari bilan almashtiradi. Jumladan, Xusravning suhbatida Xuroson beklari ishtirok etadilar. YOki Nizomiydagi Mehinbonu saroyi tasviri Qutbda 1o‘q. Nizomiyga Madoyindan Xurmuzd tazyiqidan qochib kelgan Xusravni Mehinbonu o‘z saroyida kutib oladi. Qutb esa bu lavg‘ani yaylovga ko‘chirgan va h. (snoska)
Dostonning kirish qismidagi bag‘ishlov odatdagi qasidalarni eslaatganidek, doston syujeti davomida, boblar xotimasidagi lirik chekinishlar Qutbning nafis g‘azallar ham yaratganidan dalolat beradi (shulardan tahlil).

Sayfi Saroyi va uning “Gulistoni bit-turkiy” asari

Reja:

1.