«Научный импульс» Ноябрь, 2022 1024 O‘zbek xalq musiqasi janrlari alisher Saddinov

---

Международный научный журнал № 4 (100), часть 2 
«Научный импульс» Ноябрь, 2022 
1024 
O‘ZBEK XALQ MUSIQASI JANRLARI 
 
Alisher Saddinov 
O‘zbekiston davlat xoreografiya 
akademiyasi Urganch filiali o‘qituvchisi 
Annatatsiya: Ushbu maqolada o‘zbek xalq musiqasi janrlari, ularning ijro yo‘li 
hamda o‘z ildizlari bilan qadim-qadim zamonlarga borib taqaladigan musiqa folklori va 
uning namualari haqida so‘z yuritiladi. 
Kalit so‘zlar: musiqa, tarix, janrlar, qo‘shiq va kuy, mehnat qo‘shiqlari, “yor-yor”, 
alla, lapar, terma. 
 
ЖАНРЫ УЗБЕКСКОЙ НАРОДНОЙ МУЗЫКИ 
 Алишер Саддинов
Узбекская государственная хореография 
 Ургенчского филиала Академии наук
Аннализация: в этой статье рассказывается о жанрах узбекской народной 
музыки, способах их исполнения, а также о музыкальном фольклоре и его 
образцах, уходящих своими корнями в глубокую древность.
Ключевые слова: музыка, история, жанры, песня и мелодия, трудовые 
песни, “Йор-Йор”, Алла, лапар, Терма. 
GENRES OF UZBEK FOLK MUSIC 
 
 Alisher Saddinov
Uzbek State Choreography Urgench 
 Branch of the Academy of Sciences
 
Annalization: this article tells about the genres of Uzbek folk music, the ways of 
their performance, as well as about musical folklore and its samples, rooted in ancient 
times.
Keywords: music, history, genres, song and melody, labor songs, “Yor-Yor", Alla, 
lapar, Terma. 
Milliy cholg‘ularimizning toifalari ko‘pligi, turfa yakka va jo‘rnavozlik ijro 
an’analarining o‘ziga xosligi bo‘yicha milliy musiqa san’atimizga dunyo uzra teng 
keladiganini topish qiyin. Sharq musiqa ilmining asoschisi deb butun jahonda tan 
olingan vatandoshimiz Abu Nasr Forobiy, buyuk allomalarimizdan Abu Ali ibn Sino, 
Abdulqodir Marog‘iy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Zaynulobiddin Xusayniy, 

---

Международный научный журнал № 4 (100), часть 2 
«Научный импульс» Ноябрь, 2022 
1025 
Kavkabiy Buxoriy, Darvish Ali Changiy va boshqalar sharqona jahonshumul 
ahamiyatga molik noyob nazariy va estetik qarashlarni ishlab chiqqan holda mumtoz 
musiqiy asarlarning ham muallifi sifatida keng tanilgandirlar. 
O‘zbek xalqining o‘z ildizlari qadim-qadim zamonlarga borib taqaladigan musiqa 
merosi bizning hozirgi kunlarimizda ham yangramoqda. U o‘zining xalq ijodi ya’ni, 
folklor hamda kuy tuzilishi jihatidan rivojlangan ashula va cholg‘u asarlari – dostonlar 
va maqom musiqasini birlashtiradi. Qahramonlik hamda qahramonona – lirik 
mazmundagi epik asarlar, dostonlar ham muhim o‘rin egallaydi. O‘zbek cholg‘u 
asboblari hamda musiqa amaliyoti va ijrochiligi uslublari bilan bog‘liq bo‘lgan cholg‘u 
musiqa janrlari ham g‘oyat rang-barangligi va boyligi bilan xarakterlanadi. 
O‘zbek musiqa folklori har qanday xalq ijodi kabi mehatkashlarning orzu-
umidlari, ularning turmushi va axloqi, sotsial va milliy ozodlik uchun kurashning 
ifodasi sifatida gavdalanadi. O‘zbek xalq musiqasining mavzu jihatdan serqirraligi, 
janrlarga boyligi va hayotda tutgan o‘rnining xilma-xilligi ham ana shu bilan bog’liqdir. 
O‘zbek qo‘shiq-ashulalari va cholg‘u musiqasi janrlari o‘z funksiyasi va turmushda 
tutgan o‘rniga muvofiq ikki guruhni tashkil etadi. 
Birinchisi – ma’lum vaqt yoki ma’lum muddat sharoitidagina ijro etiladigan 
ashulalar va cholg‘u kuylari. Bularga: mehnat qo‘shiqlari, oilaviy marosim qo’shiqlari, 
allalar hamda har xil marosim va tomoshalarda ijro etiladigan cholg’u kuylaridir. 
Ikkinchisi – istalgan vaqtda va har qanday sharoitda ijro etiladigan ashula-qo‘shiq 
va cholg‘u kuylari. Bularga: lapar, yalla, ashula, cholg’u kuylari, dostonchilik kuylari 
kiradi. 
Har bir guruh o‘ziga xos xarakterli belgilariga ega. Masalan: ijro etilishi ma’lum 
vaqt yoki sharoitni taqozo qiladigan birinchi guruh ashula-qo‘shiq janrlarining mavzui 
muayyan marosim yoki boshqa vaziyat bilan bog‘liq bo‘lib, undan deyarli 
chetlashmasligi bilan ajralib turadi. Ba’zan uchrab turadigan bosh mavzudan 
chetlashishlar lirik o‘ychanlik va umumlashtirilgan nasihatgo‘yliklar doyrasida bo‘ladi. 
Bulardan “yor-yor” qo‘shiqlari xalq orasida qadimdan mavjud bo‘lib, O‘zbek xalq 
qo‘shiqlarining badiiy-estetik xususiyatlari, ularning namunalari marosim folklori 
bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan folklorshunos olima, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan 
madaniyat xodimi
Muzayyana Alaviyaning “O‘zbek xalq marosi qo’shiqlari” kitobida 
ham anchagina yoritilgan. 
“Yor-yor”larning mavzu doyrasi juda keng bo‘lib, unda goh hazil, goh quvnoq, goh 
yengil yumor, goh achchiq hajviy ohanglar uchraydi. Bu narsa turmushga chiqmagan 
qizning, o’tkazilayotgan to’yning va nihoyat uylanayotgan yigitning axloqiy xislatlari, 
jamiyatda tutgan mavqeyi, insoniy fazilatlari kabi ko’pgina jihatlari bilan shartlangan. 
Qolaversa, “yor-yor”larda qaysi ohangning ustunlik qilishi uning ijrochilari bilan ham 
bog’liqdir. Masalan, qizni kuyovnikiga olib kelishda “yor-yor” qo‘shig‘ining erkin 
bandlari kayvoni xotin yoki qizning qarindoshi tomonidan aytilsa, u holda kelinning 
yaxshi fazilatlari, xulq-atvoridagi go‘zal jihatlari, uning kamoloti madh, etiladi. “Yor-
yor” kelinning dugonalari tomonidan ijro etilsa, qo‘shiqda qizning dard-alamlari, ota-

---

Международный научный журнал № 4 (100), часть 2 
«Научный импульс» Ноябрь, 2022 
1026 
onadan, tug‘ilib o‘sgan xonadonidan ayro tushishi, zo‘rlik bilan turmushga uzatilishi, 
sevganiga yetolmaganligi haqidagi mungli ohanglar ustunlik qilishi mumkin. Xalq 
ashulalaridan “yor-yor”larda qanday ohang, qanday ohangning ustunlik qilishi asosida 
juda ko‘p sabablar yotadi. 
O’zbek “yor-yor”lari ijro uslubi va musiqiy tabiatiga ko‘ra bir necha xillarga 
bo‘linadi. Hozircha ularni Xorazm, Farg’ona va Zarafshon “yor-yor”lari kabi turlarga 
shartli ravishda ajratish mumkin. 
Keyinchalik jiddiy izlanish va kuzatishimiz tufayli mazkur turlarning miqdori yo 
ko‘payishi, yo qisqarishi mumkinki, bu narsani vaqt va kelajak ko‘rsatadi. Umumiy 
tarzda aytganda, barcha turdagi “yor-yor”larning ohangi asosida muayyan metroritmik 
tartibga solgan tor diapazonli kuylar uyg‘unligi yotadi. Ularning har biri o‘zining kuy 
tuzilish tartibi, ohang xarakteri, ritmi, ijro uslubi, shevasi va emotsional ta’sirchanligi 
bilan bir-biridan farq qiladi.