«Научный импульс» Январь, 2023 557 boshlang'ich sinf o'quvchilarida ijtimoiy kompetensiyalarini rivojlantirishda didaktik o’yinlardan foydalanish raxmonova Mavluda Suvon qizi

---

Международный научный журнал № 5 (100), часть 1 
«Научный импульс» Январь, 2023 
557 
BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARIDA IJTIMOIY KOMPETENSIYALARINI 
RIVOJLANTIRISHDA DIDAKTIK O’YINLARDAN FOYDALANISH 
Raxmonova Mavluda Suvon qizi
Denov tadbirkorlik va pedagogika insituti magistranti
Annotatsiya:Mazkur maqolada shiddat bilan rivojlanib borayotgan ijtimoiy hayotda
sinflarda ta’lim jarayonini ijtimoiy kompetentsiya asosida tashkil etishning samarasi va 
yosh avlodning ijtimoiylashuviga ta’siri haqida fikrlar bayon etilgan.
Kalit so‘zlar:modernizatsiya, ijtimoiy hayot, kompetensiya, boshlang‘ich ta’lim, 
globallashuv.
Bugungi globallashuv jarayonida, modernizatsiyalanayotgan, shiddat bilan rivojlanib
borayotgan ijtimoiy hayotda ta’lim tizimini tubdan isloh qilish davr talabi bo‘lib qolmoqda.
Ta’limga innovatsion pedagogik texnologiyalardan unumli foydalana olish bilan bir qatorda
ta’limda o‘quvchilarning fanga doir bilim, ko‘nikma, malakalarini rivojlantirish yetarli
emasligi qayd etilmoqda. Hozirgi kunda o‘quvchilarda o‘quv fanlari bo‘yicha faqatgina 
bilim, ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishning o‘zi yetarli emasligi ma’lum bo‘lmoqda.
Hozirda ta’lim kompetensiyaviy yondashuv asosida tashkil etilishi ko‘zda tutilgan 
ekan, kompetensiya so‘zining ma’nosini ko‘rib chiqamiz. 
“Competence” 
so‘zi 
“to 
compete” 
so‘zidan 
kelib 
chiqqan 
bo‘lib, 
“musobaqalashmoq”, “raqobatlashmoq”,” bellashmoq” degan ma’noni bildiradi. So‘zma-
so‘z tarjima qilinsa “musobaqalashishga layoqatlilik” ma’nosida keladi. Ilmiy pedagogik, 
psixologik manbalarda berilishicha, kompetensiya, kompetentlilik o‘ta murakkab, ko‘p
qismli, ko‘pgina fanlar uchun mushtarak bo‘lgan tushunchalardir. Shu boisdan uning 
talqinlari ham hajman, ham tarkibiga ko‘ra, ham ma’no, mantiq mundarijasi jihatidan turli-
tumandir.
Atamaning mohiyati shuningdek «samaradorlik», «moslashuvchanlik», “yutuqlilik»,
muvaffaqiyatlilik», «tushunuvchanlik», “natijalilik», «uquvlilik”, «sifat», «miqdor» kabi 
tushunchalar asosida ham tavsiflanmoqda. Shunga ko‘ra ta’lim kompetensiyalarini 
tasdiqlangan standartda keltirilgan ta’rif bo‘yicha qabul qilamiz.
Ta’lim kompetensiyasi o‘quvchini kelajakdagi to‘la qonli hayotidagi faoliyatini 
modellashtiradi. Masalan, fuqaro ma’lum bir yoshga yetgunga qadar ba’zi bir 
kompetensiyalarni tatbiq eta olmaydi. Lekin, bu degani, ularni o‘quvchida 
shakllantirilmaydi degani emas. Bu holatda biz ta’lim kompetensiyasi haqida gapiramiz. 
Masalan, o‘quvchi maktabda fuqarolik kompetensiyasini o‘zlashtirsada, uni to‘la qonli 
ravishda maktabni tugatganidan so‘ng ishlatadi. Shunga ko‘ra bunday kompetensiyalar, 
o‘qish davrida ta’lim kompetensiyasi sifatida namoyon bo‘ladi. Tayanch 
kompetensiyalarning dunyo bo‘yicha yagona ro‘yxati yo‘q. Chunki har bir mamlakatning 
yoki regionning o‘z an’analari, mentaliteti va o‘ziga xos talablari bor. Kompetensiya – bu 

---

Международный научный журнал № 5 (100), часть 1 
«Научный импульс» Январь, 2023 
558 
jamiyatning o‘z fuqarolariga qo‘ygan ijtimoiy buyurtmasi bo‘lib, ularning ro‘yxati ma’lum 
bir mamlakatdagi yoki regiondagi ijtimoiy muhit bilan belgilanadi Bunday kelishuvga har 
doim ham erishib bo‘lmaydi.
Boshlang‘ich ta’lim yoshidagi bolaning ijtimoiylashishida ijtimoiy tajribaning ta’siri
beqiyosdir. Bolalar kattalarga taqlid asosida turli faoliyatlarni mustaqil, boshqalarini esa,
o’zgalar yordamida o’zlashtirishga erishadilar. Ijtimoiylashish natijasida bolalar atrofdagi
shaxslar kabi madaniyat va sivilizatsiyaga uyg‘unlashadi. Boshlang‘ich ta’lim yoshidagi 
bolalarning ijtimoiylashuvida esa, kommunikatsiyaning o’rni beqiyosdir. Bola nutqdan o’z 
fikri, his-tuyg‘ularini ifodalash, ya’ni atrofdagi insonlarga ta’sir qilish uchun foydalanadi. 
Bunda nutqning ifodaliligi, emotsional va bog‘langan bo’lishi muhimdir. Boshlang‘ich ta’lim 
yoshi davrida nutqiy rivojlanishning muhim vazifalari hal qilinadi: lug‘atning boyishi, nutqiy
madaniyat, nutqning grammatik qurilishi, bog‘langan nutqning rivojlanishi. Shuningdek,
dialogik nutq rivojlantiriladi: aniq, ifodali, mazmunli gapira olish; suhbatdoshni tinglash,
uni tushunishga harakat qilish, birovning so’zini bulmaslik; bir mavzudan boshqasiga
sakramaslik va hokozolar.
Ijtimoiy kompetentsiya - bu shaxsning jamiyatda muvaffaqiyatli birga yashashiga 
yordam beradigan ko'nikma, bilim va malakalar yig'indisidir. Boshlang'ich maktabda o'yin 
o'qitish texnologiyalari ko'plab o'quv va tarbiyaviy vazifalarni hal qilishga imkon beradi. 
Ta'lim jarayonida o'yinlardan foydalanish bolaning faolligini faollashtirishga yordam beradi, 
kognitiv faollikni, kuzatuvni, diqqatni, xotirani, fikrlashni rivojlantiradi, o'rganilayotgan 
narsaga qiziqishni saqlaydi, ijodiy tasavvurni, xayoliy fikrlashni rivojlantiradi, bolalarda 
charchoqni ketkazadi, chunki o'yin o'quv jarayonini bola uchun qiziqarli qiladi. Bundan 
tashqari, o'yin faoliyati jarayonida boshlang'ich maktab yoshidagi bolada ijtimoiy aloqalar, 
tengdoshlari bilan konstruktiv munosabatlar kuchayadi. 
Shaxsning o'ziga xos xususiyati sifatida ijtimoiy kompetentsiya ma'lum darajada aniq 
tuzilishga ega bo'lib, unda uchta asosiy komponentni ajratib ko'rsatish mumkin:
1) ijtimoiy o'zaro ta'sir usullari va qoidalari (xususan, normalar) haqidagi g'oyalar bilan 
bog'liq bo'lgan kognitiv component, jamiyatdagi hatti-harakatlar, muloqot normalari;
2) motivatsion-qiymatli komponent, shu jumladan o'ziga va boshqa shaxsga 
munosabat, mehr-oqibat, g'amxo'rlik, rahm-shafqatning namoyon bo'lishi;
Boshlang'ich maktab yoshidagi bolalarda ijtimoiy kompetentsiyalarning kognitiv 
komponenti quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin:
- jamiyatdagi muloqot va xulq-atvorning asosiy axloqiy normalarini bilish;
- konfliktning oldini olish va konstruktiv hal qilish usullarini bilish.
Ikkinchi komponent - motivatsion qiymat - quyidagi ko'rsatkichlarni o'z ichiga oladi:
- o'zini, qobiliyatlarini adekvat baholash va muvaffaqiyat- muvaffaqiyatsizlik 
sabablarini hukm qilish qobiliyati;
davom etayotgan voqealarga adekvat hissiy munosabatni ifodalash qobiliyati;
- o'zingizni va boshqa odamni his qilish, tushunish qobiliyati;

---

Международный научный журнал № 5 (100), часть 1 
«Научный импульс» Январь, 2023 
559 
- hamkorlik jarayoniga hissiy jihatdan ijobiy munosabat. 
Boshlang'ich sinf o'quvchilarining ijtimoiy kompetentsiyalarining navbatdagi 
komponenti faollik bo’lib u quyidagilarni nazarda tutadi:
- tinglash va boshqa odamlar bilan muloqot qilish qobiliyati;
- bolalarning bir-biri bilan hamkorlik qilish, o'z harakatlarini muvofiqlashtirish va 
sherikning fikri bilan hisoblash qobiliyati;
- jamoada ishlash va jamoada qabul qilingan qoidalarga amal qilish qobiliyati;
- muzokaralar olib borish, umumiy yechim topish qobiliyati;
- konfliktni hal qilishning to'g'ri yo'lini topa olish qobiliyati;
- jamiyatda qabul qilingan axloqiy me'yorlar, xulq-atvor qoidalariga muvofiq o'zini 
tutish qobiliyati.
Kichik yoshdagi o'quvchilarning ijtimoiy kompetentsiyalarini o'quv jarayonida va 
darsdan tashqari mashg'ulotlarda shakllantirish uchun o'yin texnologiyalaridan foydalanish 
kerak. Didaktik o'yinlarni o'quv faoliyatiga tizimli ravishda maqsadli kiritish muayyan bilim, 
ko'nikmalarni mustahkamlashga, o'quv fanlariga qiziqishni oshirishga, faollik, e'tibor, 
mantiqiy fikrlash va tasavvurni rivojlantirishga yordam beradi. O‘yin texnologiyalarining 
o‘quvchilar uchun ahamiyati nafaqat ularga bilim berish, balki bu bilimlardan turli 
faoliyatda foydalanishni o‘rgatishdir.
Masalan: "Yaproq qaysi daraxtdan?" o'yini:
- taxtada daraxtlarning rasmlari (qayin, eman, chinor, tol va boshqalar); - bolalar 
barglarni oladi va qaysi daraxtdan ekanligini aniqlaydi.
"Yo'l topuvchi" o'yini: 
- o'quvchilar qaysi hayvonning qorda iz qoldirganligini aniqlaydilar. Idrokni 
rivojlantirish uchun o'yin "O'zingizni qo'ying": 
- bolalarga bir nechta geometrik shakllardan tashkil topgan ob'ekt va ushbu shakllar 
to'plami tasvirlangan rasm ko'rsatiladi; ulardan bu tasvirni yotqizish kerak.
Tasvirni rivojlantirish o'yini: 
- o'quvchilarga doira naqshlari beriladi. Ularni qog'ozga aylantirib, yangi narsalarni 
(soat, quyosh, g'ildirak, baliq va boshqalar) oladigan tarzda chizadilar. Fikrlashni 
rivojlantirish uchun o'yin - "Kim ko'proq?": 
- bolalar mustaqil ravishda berilgan tovush (yoki harf) uchun so'zlarni o'ylab 
topadilar.
“So‘zdan so‘z top” o‘yini: 
– o‘quvchilar o‘qituvchi bergan so‘zning harflaridan so‘z yasaydilar.
O'z-o'zini nazorat qilish va o'zini o'zi qadrlash ko'nikmalarini shakllantirish uchun 
o'yinlar: 
- dars davomida ba'zi bolalar o'qituvchi rolini o'ynaydi, boshqalari - talabalar. 
Birinchisi vazifani qo'yadi, ikkinchisi uni hal qiladi. Shunga o'xshash o'yinlar juftlik, guruh va 
jamoaviy ishlarda amalga oshiriladi. 

---

Международный научный журнал № 5 (100), часть 1 
«Научный импульс» Январь, 2023 
560 
O'yinlarni tashkil qilish va o'tkazishda quyidagi talablarga rioya qilish kerak: o'yin 
qoidalari sodda, aniq tuzilgan bo'lishi kerak, material barcha o’quvchilar uchun mos bo'lishi 
kerak. Agar har bir bola ishtirok etsa, o'yin qiziqarli bo'ladi. O'yin natijalarini sarhisob qilish 
adolatli va aniq bo'lishi kerak. O'yin nafaqat bolani ta'lim faoliyatidan chalg'itishga imkon 
beradi, balki uning aqliy va jismoniy rivojlanishiga yordam beradi, o'yin yordamida bola 
boshqa odamlar bilan muloqot qilishni o'rganadi. Bola shaxsiy manfaatlarning jamiyat 
ehtiyojlari bilan uyg'unligini qanchalik samarali namoyon qilishi, o'ziga xos qadriyatlar 
tizimini shakllantirishi, odamlar va ularning atrofidagi dunyo bilan hamkorlik qilishi, 
ularning fuqaro sifatida shakllanishiga bog'liq.
Shunday qilib, boshlang'ich sinf o'quvchilarining ijtimoiy kompetentsiyalarini yanada 
o'rganish juda dolzarb bo'lib, umumta'lim maktabining o'quv amaliyotida ularni 
shakllantirishning yangi shakllari, usullarini izlashni talab qiladi. 
 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 
1.Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga 
quramiz. Toshkent “O‘zbekiston” – 2017 y.
2.Smirnova N.Z., Berejnaya O.V. Kompetentnosnoy podxod v pedagogicheskom 
obrazovanii. Uchebno-metodicheskaya posobie./ Krasnoyarsk, 2019,-168s.
3.Tolipova J.O. Ta’lim texnologiyalari. T. “O‘qituvchi” 2017 yil. 128 b.
4.F.B.Muzafarova. Vajnost razvitiya nacionalnix i obshekulturnix kompetenciy 
uchashixsya v processe modernizacii obrazovaniya. Vestnik nauki I obrazovaniya. Yauchno 
metodicheskiy jurnal. 2021/ №15. Str.51