Navoiy davlat konchilik instituti ashurova n. B. Atamuradov sh

4 - m a v z u . S a n o a t t a r m o q l a r i k o r x o n a l a r i n i n g
a y l a n m a f o n d l a r i , a y l a n m a m a b l a g ’ l a r i v a
i n v e s t i t s i o n f a o l i y a t i  
Darsning maqsadi: 
Talabalarda aylanma fondlar tavsifi va tartibi, aylanma 
fondlarning aylanish bosqichlari, aylanma fondlardan foydalanish ko’rsatkichlari, 
investitsiya korxonaning ishlab chiqarish salohiyatini rivojlantirish vositasi 
ekanligini, korxonalarda investitsiyalarning asosiy manbalari va yo’nalishlarini, 
investitsion loyihalarni baholash usullari kabilarni asosiy tayanch so’z va iboralar 
hamda masalalar, muammoli savollar, krossvord va boshqotirmalar yechish orqali 
bilim va ko’nikmasini shakllantirishga ko’maklashishdan iborat. 
 
4.1. Aylanma fondlar tavsifi va tarkibi 
Ma’lumki, ishlab chiqarish vositalari (ya’ni mehnat predmetlari va mehnat 
vositalari) takror ishlab chiqarish jarayonida tutgan o’rniga va ayrim xususiyatlariga 
qarab asosiy va aylanma fondlarga ajratiladi. 
Aylanma aktivlar ham korxona mulki hisoblanib, ular aylanma fondlar va 
muomala fondlarining pul shaklidagi yig’indisini ifodalaydi. 
Uzluksiz ishlab chiqarish jarayonini ta’minlash uchun asosiy ishlab chiqarish 
fondlari bilan bir qatorda mehnat predmetlari (moddiy resurslar) zarur bo’ladi. 
Mehnat predmetlari mehnat vositalari bilan birgalikda mehnat mahsulotini, uning 
iste’mol qiymatini yaratishda va qiymatning shakllanishida qatnashadi.
Mehnat predmetlari ishlab chiqarishning bir siklidagina qatnashadi va 
o’zining natural shaklini o’zgartiradi, qiymatini to’liq yangidan yaratilgan 
mahsulotga o’tkazadi. 
Mehnat predmetlari to’liq, mehnat vositalarining ayrimlari (xizmat muddati 
va qiymatiga ko’ra) aylanma fond tarkibiga kiradi. 
Ishlab chiqarish korxonalarining aylanma fondlari ishlab chiqarish va 
muomala doirasiga ajratilgan bo’lib, shunga muvofiq ular muomala va aylanma 
ishlab chiqarish fondlarini hosil qiladi. Birinchisiga sotish uchun mo’ljallangan 

---

69 
tayyor mahsulotlar, korxona kassasidagi va uning tijorat bankidagi schyotida 
saqlanayotgan pul mablag’i hamda hisob-kitoblardagi mablag’lar kiradi. 
Ikkinchisiga esa ishlab chiqarish zahiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish va 
korxona o’zi tayyorlagan yarim tayyor mahsulotlar, kelgusi davr xarajatlari va 
boshqalar kiradi. 
Aylanma ishlab chiqarish va muomala fondlari takror ishlab chiqarishning 
uzluksiz bo’lishligini ta’minlaydi. Ularning miqdori va tarkibi nafaqat ishlab 
chiqarishning ehtiyoji, shu bilan birgalikda muomala ehtiyojidan kelib chiqqan 
holda belgilanadi. Ishlab chiqarish va muomala fondlari zahiralarini shakllantirish 
uchun mo’ljallangan pul mablag’lari korxonaning aylanma mablag’i deyiladi. 
Aylanma ishlab chiqarish fondlari 

bir ishlab chiqarish sikli davomida 
sarflanadi hamda natural shaklini o’zgartirib, o’z qiymatini to’lig’icha tayyor 
maщsulot tannarxiga o’tkazadi. 
Korxonaning aylanma ishlab chiqarish fondlari uch qismdan iborat: 
- ishlab chiqarish zahiralari; 
- tugallanmagan ishlab chiqarish va o’zi tayyorlagan yarim tayyor 
mahsulotlar; 
- kelgusi davr xarajatlari. 
Ishlab chiqarish zahiralari - bu ishlab chiqarish jarayoniga kiritish uchun 
tayyorlangan mehnat predmetlaridir. Ular xom ashyo, asosiy va yordamchi 
materiallar, yonilg’i, sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar, 
idish va idish materiallari, asosiy fondlarni joriy ta’mirlash uchun ehtiyot qismlardan 
iborat.
Тugallanmagan ishlab chiqarish va o’zi tayyorlagan yarim tayyor 
mahsulotlar - bu ishlab chiqarish jarayoniga kirgan mehnat predmetlari: materiallar, 
detallar, ishlov yoki yig’ish jarayonidagi buyumlar, shuningdek korxonaning bir 
sexida oxirgacha ishlab chiqarilmagan va keyinchalik shu korxonaning boshqa 
sexlarida ishlanishi lozim bo’lgan yarim tayyor mahsulotlar. 
Kelgusi davr xarajatlari - bu aylanma fondlarning nomoddiy elementlari 
bo’lib, ular joriy davrda amalga oshirilgan, lekin kelgusi davr mahsulotiga taalluqli 

---

70 
bo’lgan yangi mahsulotni tayyorlash va o’rganish xarajatlarini o’z ichiga oladi 
(masalan, yangi turdagi mahsulotlarning texnologiyasini yaratish va ishlab chiqish 
xarajatlari va boshqalar). 
Muomala fondlari korxonaning tayyor mahsulot zahirasini yaratish uchun 
mo’ljallangan pul mablag’lari, shuningdek, chek va veksellar, aksiyadorlarning 
qarzlari, turli xil debitorlik qarzlari, bank va kassalarning hisob raqamlaridagi 
mablag’lardan iborat bo’ladi.
Aylanma ishlab chiqarish va muomala fondlari korxonaning aylanma 
mablag’lari (kapitali)ni tashkil qiladi. 
Aylanma mablag’lar tuzilmasining iqtisodiyot tarmoqlari bo’yicha 
farqlanishini quyidagi jadval orqali bilib olish mumkin (4.1-jadval). 
Erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning asosiy vazifalardan biri - 
resurslar tejamkorligi tamoyiliga rioya qilgan holda ishlab chiqarishni 
jadallashtirishdir.
4.1-jadval