Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti 39sb 21tja

Nisbat shkalasi, bularda:

• 
  ekvivalentlik munosabati qo’llaniladi;
  
• 
  «katta-kichik» turidagi tartib munosabatlari qo’llaniladi;
  
• 
  jamlash munosabatini qo’llash mumkin;
  
• 
  bir qiymatli, nolning tabiiy kriteriyasi mavjud;
  
• 
  kelishuv bo’yicha belgilangan o’lchashlar birligi mavjud; Misol:
  

1. 
   Massa o’lchovlari:
   
2. 
   Harorat shkalasi MTSh-90 ning reper (tayanch)nuqtalari.
   
3. 
   Radionuklidlar aktivlik o’lchovlari, energetik o’lchovlar va boshqalar.
   

Absolyut shkalalar, bularda:

• 
  ekvivalentlik munosabati qo’llaniladi;
  
• 
  qatorlar munosabati (masalan, «katta-kichik») qo’llaniladi;
  
• 
  proporsionallik munosabati qo’llaniladi;
  
• 
  bir qiymatli, tabiiy nol kriteriyasi mavjud;
  
• 
  o’lchash birligi tushunchasi mavjud.
  

Misol:

1. 
   Кuchaytirish va kuchsizlantirish koeffisientlari.
   
2. 
   Tebranma tizimning aslligi (dobrotnost).
   
3. 
   Foydali ish koeffisienti, aks ettirish koeffisienti, amplituda modulyasiya koeffisienti va boshqalar.
   

Etalonlar va shunday turdagi o’lchashlar mavjudki, ular shkalani bevosita qayta tiklaydi va ularda o’lchash birligi degan tushunchani qo’llash o’rinli emas. Bunday turdagi o’lchashlarga, masalan juda keng tarqalgan (xalqaro miqyosda) fotomateriallarning yorug’ sezuvchanlik sonlari shkalasi bo’yicha, jism qattiqligini sonli shkalasi bo’yicha o’lchashlar misol bo’la oladi. Ranglar atlasini qo’llash bilan belgilangan shkalalarda ranglarni o’lchash keng tarqalgan bo’lib, bularda ranglarni namunasi ularni nomi bilan yoki shartli nomerlar bilan belgilangan bo’ladi.
Bulardan tashqari maxsus etalonli qurilmasiz xalqaro shkalalar ham mavjud, masalan er qimirlashi kuchining xalqaro shkalasi, Bofort bo’yicha shamol kuchini balli shkalasi va x.k.
Demak:

1. 
   shkala etalonsiz bo’lishi mumkin, lekin etalon shkalasiz
   

bo’lishi mumkin emas;

2. 
   shkala o’lchov birligisiz bo’lishi mumkin, lekin o’lchov birligi
   

shkalasiz bo’lishi mumkin emas.
Bularni hammasi shunday ma’noni bildiradiki, metrologiya
«o’lchashlar shkalasi», «o’lchashlar birligi» tushunchasiga nisbatan umumiy va fundamental tushuncha hisoblanadi.
Ba’zi hollarda, amalda, kattalik qiymatini bir shkaladan boshqasiga o’tkazish zarurati tug’ilib, uni quyidagi ifoda bo’yicha amalga oshiriladi:
bu erda x va u - birinchi va ikkinchi shkalalardagi nuqtalar; x₁, x₂, u₁, u₂ - shkaladagi birinchi va ikkinchi reperli (tayanch)
nuqtalar.

Savol va topshiriqlar

1. 
   Кattalik nima?
   
2. 
   Кattalikning o’lchamligi deganda nimani tushunasiz?
   
3. 
   Кattalikning birligi deb nimaga aytiladi?
   
4. 
   Birliklar va o’lchamlarni yozish va belgilash qoidalarini tushuntirib bering.
   
5. 
   Кattalik shkalasi deganda nimani tushunasiz?