Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti kimyo-metallurgiya fakulteti guruhi talabasi

Menejmentda vaziyatli yondashuv.
Boshqaruv vazifalarini bajarishda korxona va tarmoqlar urtasida vaziyat o’zgarishlari deb ataladigan farklarga e’tibor berish lozim. Ular ikki xil bo’ladi: tashqi va ichki. Ichki o’zgarishlar aniq korxona, tarmoqni tavsiflaydi. Ichki muxitga korxona maksadlari, resurslari, kattaligi, vertikal va gorizontal mexnat taksimoti va x.k. kiradi. Korxonalar urtasidagi ichki farklari binolar urtasidagi farkka uxshaydi. Masalan, binolar arxiteqturasi, materiali, kattaligi bilan fark qilib. Bu fark natijasida ularning biri klub, boshqasi kishilar yashaydigan uy bo’lishi mumkin. Xuddi shunday tarzda korxonalarning ichki farklari ularning vazifalarini belgilaydi. Bu o’zgarishlarni ma’lum darajada nazorat qilish mumkin va ular boshqaruv qarorlari natijasida vujudga keladi. Raxbariyat tomonidan ichki o’zgarishlar borasida qabul qilinadigan qarorlar qanchalik samarali va unumdor faoliyat yuritishni belgilaydi. Korxona kattaligi ichki farklar korxonani boshqarishga qanday ta’sir etishning yorkin namoyon kiladi. Yirik aksionerlar jamiyatini boshqarish bilan kichik korxona, dukonni boshqarish urtasida katta fark mavjud. Korxona qancha katta bo’lsa, uni boshqarish xam shunchalik kiyin bo’ladi. Tashqi o’zgarishlar korxonadan tashqaridagi muxit omillaridir. Ular qatoriga yirik rakobatchi korxonalar texnika va texnologiyani olish manbaalari, ijtimoiy omillar, davlat boshqaruvi kiradi. Tashqi muxit, tashqi o’zgarishlar koxona faoliyatiga turlicha ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli boshqaruv qarorlarini qabul qilishda vaziyatni xisobga olish zarur. Kaysi o’zgarishlar korxona muvaffakiyatiga kuchlirok ta’sir qilishini ko’rsatish yetarli emas. Turli tuman vziyat ko’rsatkichlari va boshqarish jarayonining barcha vazifalari o’zaro bog’liq, xamda ularni birbiridan ajratib ko’rib chiqish mumkin emasligi ma’lum kiyinchiliklarga olib keladi. Suvga tashlangan tosh butun kul buylab tarqaluvich tulkinlarni xosil kilgani kabi, biror muxim omilning o’zgarishi butun korxona faoliyatida aks etadi. Korxona faoliyati samaradorligiga ko’plab xam ichki xam tashqi omillar ta’sir etishi sababli uni boshqarishning eng yaxshi usuli aniq vaziyatni xisobga olgan xolda belgilanadi. Shu vaziyatga eng mos bo’lgan usul eng samarali usul bo’ladi. Shu sababli muvaffaqiyatli boshqaruv integrasiya qilingan yondashuvni talab etadi. Vaziyat yondashuvi bilan uzviy bog’liq tizimli yondashuvda turli xususiy yondashuvlar, boshqaruv vazifalari uzviy bog’liq bo’lib, korxona qator o’zaro bog’liq kichik tizimdan iborat tizim sifatida o’rganiladi; tizim nazariyasi raxbarlarga tizimning aloxida qismlari urtasidagi tizim va uni urab turgan muxit urtasidagi bog’liqlikni tushunishga imkon beradi. Vaziyat yondashuvi tizim nazaryasini amalda qo’llashni korxonaga ta’sir etuvchi asosiy ichki va tashqi o’zgarishlarni aniqlash yo’li bilan kengaytiriladi, qo’yilgan maksadga erishish uchun boshqaruvning aniq usullarini aniq vaziyat bilan boglab amalga oshirish imkonini beradi.
Menejment vazifalarini bajarishda korxona va tarmoqlar o‘rtasida vaziyat o‘zgarishlari deb ataladigan farqlarga e’tibor berish lozim. Ular ikki xil bo‘ladi: tashqi va ichki. Ichki o ‘zgarishlar aniq korxona, tarmoqni tavsiflaydi. Ichki muhitga korxona maqsadlari, resurslari, kattaligi, vertikal va gorizontal mehnat taqsimoti va h.k. kiradi. Korxonalar o‘rtasidagi ichki farqlar binolar o‘rtasidagi farqqa o‘xshaydi. Masalan, binolar arxitekturasi, materiali, kattaligi bilan farq qilib, bu farq natijasida ularning biri klub, boshqasi kishilar yashaydigan uy bo‘lishi mumkin. Xuddi shunday tarzda korxonalarning ichki farqlari ularning vazifalarini belgilaydi. Bu o‘zgarishlarni ma‘lum darajada nazorat qilish mumkin va ular boshqaruv qarorlari natijasida vujudga keladi. Rahbariyat tomonidan ichki o‘zgarishlar borasida qabul qilinadigan qarorlar qanchalik samarali va unumdor faoliyat yuritishni belgilaydi.
Korxonaning kattaligi ichki farqlar korxonani boshqarishga qanday ta ‘sir etishini yorqin namoyon qiladi. Yirik aksiyadorlik jamiyatini boshqarish bilan kichik korxona, do‘konni boshqarish o‘rtasida katta farq mavjud. Korxona qancha katta bo‘lsa, uni boshqarish ham shunchalik qiyin bo‘ladi.
Tashqi o‘zgarishlar korxonadan tashqaridagi muhit omillaridir. Ular qatoriga yirik raqobatchi korxonalar texnika va texnologiyani olish manbalari, ijtimoiy omillar, davlat boshqaruvi kiradi. Tashqi muhit, tashqi o‘zgarishlar korxona faoliyatiga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli boshqaruv qarorlarini qabul qilishda vaziyatni hisobga olish zarur. Qaysi o‘zgarishlar korxona muvaffaqiyatiga kuchliroq ta‘sir qilishini ko‘rsatish yetarli emas. Turli tuman vaziyat ko‘rsatkichlari va menejment jarayonining barcha vazifalari o‘zaro bog‘liq hamda ularni bir-biridan ajratib ko‘rib chiqish mumkin emasligi ma‘lurn qiyinchiliklarga olib keladi. Suvga tashlangan tosh butun ko‘l bo‘ylab tarqaluvchi to‘lqinlarni hosil qilgani kabi, biror muhim omilning o‘zgarishi butun korxona faoliyatida aks etadi.
Korxona faoliyati samaradorligiga ko‘plab ham ichki, ham tashqi omillar ta’sir etishi sababli u menejmentning eng yaxshi usuli — aniq vaziyatni hisobga olgan holda belgilanadi. Shu vaziyatga eng mos bo‘lgan usul eng samarali usul bo‘ladi. Shu sababli muvaffaqiyatli boshqaruv integratsiya qilingan yondashuvni talab etadi.
Vaziyat yondashuvi bilan bevosita bog‘liq tizimli yondashuvga turli xususiy yondashuvlar: menejment vazifalari uzviy bog‘liq bo‘lib, korxona qator o‘zaro bog‘liq kichik tizimdan iborat tizim sifatida o‘rganiladi; tizim nazariyasi rahbarlarga tizimning alohida qismlari o‘rtasidagi tizim va uni o‘rab turgan rnuhit o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunishga imkon beradi. Vaziyat yondashuvi tizim nazariyasini amalda qo‘llashni korxonaga ta’sir etuvchi asosiy ichki va tashqi o‘zgarishlarni aniqlash yo‘li bilan kengaytiradi, qo‘yilgan maqsadga erishish uchun menejmentning aniq usullarini aniq vaziyat bilan bog‘lab amalga oshirish imkonini beradi.
Zamonaviy ilmiy-texnikaviy inqilob tashkilotning ichki va tashqi muhitining doimo tez, ba’zan keskin va kutilmagan yo‘nalishlarda o‘zgarib borishiga olib keldi. Yangi voqeliklar boshqaruvga vaziyatli yondoshish bilan aks etdi. Vaziyatli yondashuvning mohiyati shundan iboratki, bir xil boshqaruv funksiyalari muayyan vaziyatlarda turlicha amalga oshiriladi, shuning uchun menejmentning vazifasi ushbu vaziyatlarni yuzaga keltiruvchi omillarni har tomonlama tahlil qilish asosida paydo bo‘lgan muammolarni hal qilish uchun mos texnika va usullarni tanlashdir, ularning afzalliklari, kamchiliklari va real foydalanish imkoniyatlarini hisobga olishdir.
Vaziyatli nazariyalar muayyan vaziyatlarda tashkilotlarni boshqarishda menejment tomonidan amalga oshirilishi kerak bo‘lgan to‘rtta majburiy harakatlarni belgilaydi:

1. 
   vaziyatni tashkilotga ta’siri nuqtayi nazaridan tahlil qilish;
   
2. 
   javob berish usuli va usulini aniqlash;
   
3. 
   tashkilotning salohiyati va madaniyatiga muvofiq boshqaruv uslubidan foydalanish;
   
4. 
   tashkilotni vaziyatga moslashtirish va eng yuqori samaradorlikka erishish uchun o‘zgarishlarni amalga oshirish.
   

Zamonaviy tadqiqotlar va ilmiy ishlar moslashuvchanlikka, tashkilot tuzilishini texnologiyalarga, bozorga va boshqa tashqi sharoitlarga moslashtirishga burilish haqida dalolat beradi. Bu tashkilot va shaxsning tashkilotdagi roli haqidagi g’oyalarni ifodalovchi, shaxs va tashkilot manfaatlarini o‘zaro manfaatli shaklda birlashtirishning ko‘plab imkoniyatlarini ko‘rsatadigan tashkiliy tarmoqning asosini tashkil etdi.
Fikrlashda byurokratik ideallardan moslashtirilgan tashkilot zarurligini anglashda burilish yuz berdi; qarorlarni qabul qilish jarayonida ishchilarni jalb qilish uchun eski prinsiplardan iyerarxiyani rad etishga va samaradorlik g’amxo‘rligidan ijodiy ishni rag’batlantirish bilan hamkorlik qilish istagiga qadar bo‘ladi.
Zamonaviy tashkilotlar ichki tuzilishida Veber davridagiga qaraganda ancha murakkab va ularga tashqi muhit tomonidan qo‘yilgan cheklovlar hech qachon qattiqroq emas. Tashkiliy nazariya uzoq yo‘lni bosib o‘tdi va endi zamonaviy sharoitlarga mos yangi strategiyalarni taklif qilishi mumkin.
Buyurtmani qidirish menejment uchun ish joyini va tashkilot faoliyatini ratsionalizatsiya qilish va tartibga solish uchun tarixiy harakat edi. Ushbu qidiruvda miqdoriy o‘lchovlar va ko‘rsatkichlarga muhim o‘rin berilgan. Miqdoriy usullar va tizimlar nazariyasining zamonaviy davri oldingi boshqaruv nazariyasida chuqur ildiz o‘tgan.
Bugungi kunda olimlar murakkab tizimlar noaniqlik va tez o‘zgarishlarga samarali qarshi tura oladigan usullarni yaratmoqdalar va bu aynan menejment amaliyoti va ilm-fan o‘rtasidagi dialog, ilm-fan yutuqlaridan amaliyotda muvaffaqiyatli foydalanish imkoniyati. Xaos nazariyasining shakllanishi (ya’ni Xaosdan Xaos nazariyasiga o‘tish), uni murakkab tizimlarni boshqarish tizimida qo‘llash tashkilotlarning samaradorligini oshirishning istiqbolli yo‘nalishi hisoblanadi.
Yaqinda menejmentni rivojlantirishda bir nechta qiziqarli tendensiyalar kuzatilmoqda:

• 
  Modern zamonaviy ishlab chiqarish va xizmatlarning moddiy- texnik bazasi muhimligini anglash orqali o‘tmishga qaytishning bir turi. Bu texnologik taraqqiyotning tashkiliy maqsadlarga erishishga ta’siri, samaradorlik va mahsulot sifatining raqobat kurashida g’alaba qozonish uchun roli kuchayib borishi bilan bog’liq;
  
• 
  tashkiliy madaniyatga, shuningdek, demokratlashtirishning turli shakllariga, oddiy ishchilarning foyda olishda ishtirok etishi va boshqaruv funksiyalarini bajarishga e’tiborni kuchaytirdi. Boshqaruvni demokratlashtirish, boshqaruvda ishtirok etish haqiqatga aylandi, ya’ni, kelajak boshqaruvning demokratik shakllariga tegishli;
  
• 
  boshqaruvning xalqaro xarakterini mustahkamlash. Menejmentni baynalmilallashtirish bilan bog’liq holda, boshqaruv nazariyasi va amaliyoti oldida ko’plab yangi savollar tug’iladi, ulardan eng muhimi: mahalliy va xalqaro menejmentning umumiy xususiyatlari va farqlari; universal bo’lgan va turli mamlakatlarning o’ziga xos sharoitlarida ishlaydigan qonunlar, shakllar, boshqaruv usullari; boshqaruvdagi milliy uslubning xususiyatlari va boshqalar.
  

Foydalnilgan adabiyotlar

1.О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik subyektlari tomonidan taqdim etiladigan xisobot tizimini takomillashtirish va uni noqonuniy talab etganlik uchun javobgarlikni kuchaytirish tо‘g‘risida” Farmoni// Xalq sо‘zi, 2005,15 iyun.
2.О‘zbekistan Respublikasi Vazirlar Mahkamasining О‘zbekiston Respublikasi, Prezidentining “Aholi bandligini oshirish hamda mehnat va axolini ijtimoiy muxofaza qilish organlari faoliyatini takomillashtirish chora- tadbirlari tо‘g‘risida” 2007 yil 6apreldagi PK-616 sonli qarolrni amalga oshirish choratadbirlari haqida”gi qarori О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis palatalarining Axborotnomasi, 2007, №5
3.www.fayllar.org