Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti ro’ziyeva Ruxsora Sur’atillo qizi Chiqindi avtoshinalarni va rezinatexnik mahsulotlardan alternativ yoqilg’i olishning fizik-kimyoviy xossalarini tadqiqoti

\

§ 1.2. Uglerod saqlagan materiallarni ishlab chiqarish usullari
Dunyo bo'ylab har yili avtomobil parklari soni ortib bormoqda, bu tabiiy ravishda eskirgan shinalar chiqindixonalariga olib keladi. Yevropa shinalarini qayta ishlash Assotsiatsiyasining statistik ma'lumotlariga ko'ra, Yevropada 9 million tonnadan ortiq amortizatsiya qilingan avtomobil shinalari hosil bo'ladi. AQShda 2010 yilda eskirgan shinalar soni 1,5 million tonnani tashkil yetdi. Buyuk Britaniyada har yili eskirgan shinalardan deyarli 500 ming tonna hosil bo'ladi, shundan 34 foizi qayta ta’mirlanadi, 26 foizi qayta ishlanadi, 15 foizi yoqiladi va 6 foizi saqlanish poligonlariga olib chiqiladi. 2008 yilda Yaponiyada 96 million eskirgan shinalar (1056 ming tonna) ishlab chiqarilgan, shundan 88,5 foizi shu davrda qayta ishlangan, Frantsiyada 400 ming tonnadan ortiq, Germaniyada 460-510 ming tonna va Rossiyada 1 million tonnadan ortiq hosil bo'ladi. Eskirgan shinalar, ular 10% dan ko'p bo'lmagan miqdorda qayta ishlanadi [16].
Mamlakatimiz - O'zbekistonda yiliga 200 ming dona quvvatga ega "General Motors Uzbekistan" YOAJ yengil avtomobillar ishlab chiqarish zavodi faoliyat ko'rsatmoqda; yiliga 2000 dona quvvatga ega "Isuzu" (Yaponiya) rusumli yo'lovchi avtobuslari va yuk mashinalari, shuningdek, yuk mashinalari va traktorlarni yig'ish uchun Man zavodi (Germaniya) qo'shma korxonasi faoliyat ko'rsatmoqda yiliga 1000 dona quvvat bilan. Tabiiyki, yuqorida sanab o'tilgan ishlab chiqarishlar eskirgan avtomobil shinalari hosil bo'lishining ko’p miqdoriga olib keladi. [17].
Statistikaga ko'ra, faqat NKMK da har yili 10 mingga yaqin eskirgan shinalar to'planadi (2018 yil). Eskirgan avtomobil shinalarining barcha to'planishi atrof-muhitning ifloslanishining asosiy manbai bo'lib, bu bizning sayyoramiz ekologiyasiga salbiy ta'sir qiladi (2.1-jadval). Shu sababli, butun dunyo olimlari ijaraga olingan shinalarni qayta ishlashning yangi usullarini ishlab chiqish bo'yicha qidiruv ishlarini olib borishmoqda.
Hozirgi kunda eskirgan va ishdan chiqqan avtomobil shinalari muammosi iqtisodiy ahamiyatga ega, chunki ularni qayta ishlashdan keyin qayta ishlatish masalasi hal qilinmoqda. O ' zbekiston Respublikasining 2002-yil 5-apreldagi "Chiqindilar to'g 'risida" gi 362-sonli qonuniga muvofiq, eskirgan shinalar, kameralar va boshqa rezina buyumlar xavfli chiqindilar deb tan olingan va ularga 4-toifa xavf berilgan. Shu bilan birga, eskirgan shinalar qimmatbaho ikkilamchi xom ashyo bo'lib, tarkibida 65-70% kauchuk, 15-25% qora uglerod, 10-15% metall mavjud bo'lib, ular uzoq muddatli foydalanishdan keyin ham tuzilishi va xususiyatlarini deyarli o'zgartirmaydi [18].
Jadval 1.2.1
Yevropa, AQSh va Yaponiyadagi shinalar hajmi va ularni qayta ishlash miqdori

Davlat	Hajmi, ming tonna	Chiqindiga olib ketilgan, %	Energiya miqdori, %	Qayta ishlash miqdori, %	Kauchuk chiplarni olish, %	Eksport, %	Boshqalar %
Germaniya	550	2	38	18	15	18	9
Buyuk Britaniya	450	67	9	18	6	-	-
Fransiya	425	52	10	13	6	19	-
Italiya	330	53	14	27	-	6	-
AQSH	2800	59	22	6	9	3	1
Yaponiya	840	8	43	9	12	25	3
Rossiya	800	96	-	1	3

O'z xususiyatlariga ko'ra, barcha kauchuk mahsulotlar (shinalar) biologik parchalanmaydi, yonuvchan va ularni tozalash qiyin. Bundan tashqari, eskirgan shinalarni saqlash joylari kemiruvchilar, chivinlarning ko'payish joyi bo'lib, shunga mos ravishda yuqumli kasalliklarning tarqalish manbai bo'lib xizmat qiladi. Shuning uchun tadqiqotchilarning maqsadi avtomobil shinalarida mavjud bo'lgan qimmatbaho moddalarni qazib olish va qayta tiklash usullarini yaratishdan iborat, masalan, yangi mahsulotlar uchun qora uglerod, to'qimachilik kordi, metall, kauchuk. Kauchukning asosiy xususiyatlari, masalan, mexanik silliqlash paytida dastlabki tuzilmani saqlash, chiqindilarni materiallari shaklida yo'naltirish uchun katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda eskirgan shinalarni qayta ishlashning barcha mavjud usullarini [19], ikki guruhga bo'linishi mumkin:
-shinalarni qayta ishlash usuli;
-kimyoviy qayta ishlash usuli.
Ushbu usul shinalarni qayta ishlashning bir nechta texnologiyalarini o'z ichiga oladi:
-quyi haroratli;
-barodestruksiya;
-ozon.
Ushbu texnologiyalarning afzalliklari va kamchiliklari mavjud. Asosiy vazifa eng maqbul usulni aniqlash, uni takomillashtirish va ishlab chiqarishga joriy etishdir.
Shinalarni qayta ishlashning quyi haroratli texnologiyasi.
Eskirgan shinalarni quyi haroratda (kriogen) qayta ishlashda maydalash -60 °C - 90 °C haroratda sodir bo'ladi, bu haroratlarda kauchuk mo'rt holatda bo'ladi [20].
Quyi haroratlarda maydalash energiya sarfini sezilarli darajada kamaytiradi, kauchukni metall va to’qilishini yaxshilaydi va kauchuk hosildorligini oshiradi. Barcha sovutish moslamalari kauchukni sovutish uchun suyuq azotdan foydalanadi. Ammo uni yetkazib berishning murakkabligi, saqlash, yuqori narx va uni ishlab chiqarish uchun yuqori energiya sarfi hozirgi vaqtda quyi haroratli texnologiyani joriy etishga to'sqinlik qiladigan asosiy sabablardan biridir. -80 (-120 °C)dan ko’p bo’lmagan oralig'idagi haroratni olish uchun Turbo sovutish mashinalari samarali hisoblanadi. Ushbu harorat zonasida turbokolodkali mashinalaridan foydalanish sovuqni olish narxini 3-4 baravar, o'ziga xos xarajatlarni esa 2-3 baravar kamaytirishga imkon beradi. Suyuq azotni qo'llash bilan solishtirganda 2-3 marta yaxshiroqdir. Texnologik liniyaning unumdorligi yiliga 6000 tonna.
Texnologik liniya quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi. Eskirgan avtomobil shinalari bortdagi shinalarni olib tashlash uchun mashinaga beriladi, shundan so'ng, shinalar shina kesgichiga, so'ngra pichoq aylanadigan maydalagichga kiradi. Keyin magnit separator va aeroseparatorga keladi.
Sovutish uchun rezinaning kesilgan va oldindan tozalangan qismlari - 50- (-90) ⁰C gacha sovutilgan sovutish mashinasiga beriladi. Kauchukni sovutish uchun sovuq havo havo trubkasi sovutgichining sovuq generatoridan beriladi. Sovutilgan kauchuk aylanadigan spatulali maydalagichga kiradi, u yerdan magnit separator va aeroseparatorga qayta tozalash uchun yuboriladi, u yerda 1 mm dan 5 mm gacha bo'lgan rezin chiplari tanlanadi, shuningdek kattaroqlari qoplarga yig'iladi va iste'molchiga yuboriladi.