Navoiy davlat pedagogika instituti jismoniy madaniyat fakulteti

1.1 Jismoniy mashqlar va jismoniy tarbiyaning muayyan muammolarini hal qilishga qaratilgan harakatlar.
Jismoniy mashqlar va protseduralar jismoniy tarbiyaning muayyan muammolarini hal qilishga qaratilgan ongli harakat harakatlaridir. Ular ma'lum bir usul bo'yicha amalga oshiriladi va markaziy asab tizimining ishiga katta ta'sir ko'rsatadi, miya yarim korteksining charchoqlarini kamaytiradi va umumiy funksionallikni oshiradi. Mashqdan so'ng o'quvchilar tanasi qizg'in tarbiyaviy ishlarni engish osonroq bo'ladi. Bundan tashqari, jismoniy mashqlar ta'sirida tayanch-harakat tizimi yaxshilanadi: suyaklar bo'g'imlarda mustahkamlanadi va harakatchan bo'ladi, mushaklar hajmi, ularning kuchi va elastikligi ortadi. Jismoniy muolajalar ham alohida ahamiyatga ega, chunki ular mushak tizimini, qon aylanish va nafas olish organlarini rivojlantirish va saqlash uchun ishlatiladi. Gimnastika - bu butun organizmga va xususan, ko'p qirrali foydali ta'sir ko'rsatadigan turli xil mashqlar to'plami. Gimnastika tartib-qoidalari mashg'ulotlar vaqtida jismoniy faoliyatning vaqti va miqdori bilan farqlanadi. Jismoniy tarbiya amaliyotida gimnastikaning quyidagi turlari shakllangan: asosiy, sport, akrobatika, badiiy, gigiyenik, tibbiy. O'quvchilarning jismoniy tarbiyasida asosiy rol asosiy gimnastikaga tegishli bo'lib, uning tartiblari jismoniy tarbiya bo'yicha maktab o'quv dasturining muhim qismini tashkil qiladi. Mashqlar mazmuni o`quvchilarning umumiy jismoniy rivojlanishini hamda mehnat va hayotga (tegishli yo`nalishdagi harakatlar, qo`l, oyoq, gavda, bosh harakatlarini nazorat qilish, mehnat holati) hayotiy ko`nikmalarini shakllantirishni ta`minlaydi. Barcha turdagi mashqlar kuch, chidamlilik, tezlik uchun mo'ljallangan. Talabalar hayotida gigienik gimnastika muhim o'rinni egallaydi: ertalabki mashqlar, tanaffus paytida jismoniy faollik, turli fanlar bo'yicha darslarda jismoniy tarbiya mashg'ulotlari. Bu kun davomida tanani quvnoq holatda saqlashga, shuningdek charchoqni kamaytirishga imkon beradi. O'yinlar ham jismoniy tarbiya vositalariga tegishli bo'lib, jismoniy rivojlanishda alohida o'rin tutadi. Muntazam o'yinlar o'quvchilarning o'z faolligini talab qiladi va ularda asosiy harakat qobiliyatlari va tezlik, chaqqonlik, kuch, chidamlilik kabi fazilatlarni shakllantirishga yordam beradi. O'yinlarning hissiyligi shaxsiy xususiyatlar va tashabbusning namoyon bo'lish imkoniyatini nazarda tutadi. Bundan tashqari, o'yinlar o'quvchilarning kayfiyatini ko'taradi. Jamoa o'yinlari o'zaro yordamni kuchaytirishga yordam beradi, kollektivizmga o'rgatadi. Bir maqsad yo'lida birlashgan talabalar o'zaro yordam va yordam ko'rsatishadi, bu esa do'stona munosabatlarni mustahkamlashga va jamoani shakllantirishga olib keladi. O'yinlar mobil va sportga bo'linadi. Ular maktab jismoniy tarbiya dasturlariga kiritilgan. Maktabning boshlang'ich sinflarida ochiq havoda o'yinlar jismoniy tarbiya darslarida, tanaffuslarda, turli bo'limlarda va ko'proq toza havoda o'tkaziladi. O'rta va o'rta maktablarda sport jamoaviy o'yinlarining,roli,ortib,bormoqda.
Jismoniy mashqlarning ayrim turlari alohida sport turlari sifatida qaraladi (yengil atletika, chang'i sporti, sport va badiiy gimnastika, suzish va boshqalar). Jismoniy tarbiya vositasi sifatida sport muayyan sport turlari bo'yicha yuqori natijalarga erishgan holda farovonlikni saqlash, jismoniy kuch va harakat qobiliyatlarini, axloqiy va irodaviy fazilatlarni rivojlantirish vazifalarini har tomonlama amalga oshirish imkonini beradi. Sportning o'ziga xos xususiyatlari sport musobaqalaridir. Ular jismoniy tarbiya va sport ishlarining holatini nazorat qilish vositasi bo'lib, jismoniy barkamollikni rag'batlantiradi va sportga jalb qiladi. Maktab o'quvchilarining jismoniy tarbiya amaliyotida sayr, ekskursiya, piyoda sayohatlar ham qo'llaniladi. Ular nafaqat umumiy farovonlikni yaxshilaydi, jismoniy qattiqlashuvga olib keladi, balki sizning ufqlaringizni kengaytirishga imkon beradi. Piyoda yurish talabalarni lager hayotining zaruriy ko'nikmalari bilan qurollantiradi, ularni tabiiy omillar ta'siriga dosh berishga va tanani yaxshilash uchun ularni to'g'ri qo'llashga o'rgatadi. Tabiiy omillar ham jismoniy tarbiyaning shaxsiy vositalariga aylanishi mumkin. Sog'lomlashtirish uchun quyosh vannalari, suzish, dush yoki ishqalanish ishlatiladi. Kundalik tartib o'quvchilar hayoti va faoliyatining qat'iy jadvalini, ish va dam olish vaqtini, ovqatlanish va uyquni maqsadga muvofiq ravishda almashtirishni tavsiflaydi. Rejimga doimiy rioya qilish bolalarda hayotiy fazilatlarni shakllantiradi - aniqlik, tashkilotchilik, intizom, vaqt tuyg'usi va o'zini o'zi boshqarish. Rejim jismoniy tarbiyaning barcha turdagi vositalari va shakllarini sintez qiladi, ularni talabalar bilan ishlash amaliyotida kompleks tarzda qo'llash imkonini beradi.
Jismoniy mashqlar - kishi ning jismoniy taraqqiyot darajasini oshirish uchun maxsus tanlangan harakatlar. Muntazam va izchil bajariladigan Jismoniy mashqlar. jismoniy tarbiyaning asosini tashkil etadi. Jismoniy tarbiya amaliyotida tarkib topgan jismoniy mashqlar (odamning mehnat, turmush, harbiy faoliyatidan olingan harakat va amallar asosida — yugurish, sakrash, irgʻitish, tosh koʻtarish, suvda suzish va b.) gimnastika, yengil atletika, ogʻir atletika, harakatli va sport oʻyinlari, sport turizmi va h.k.ni keltirib chiqardi. Ilmiy asosda tanlangan jismoniy mashqlar barcha harakat organlarining faoliyatini yaxshilaydi, mehnat qobiliyatini oshiradi. Jimoniy mashqlar turlari toʻgʻri va aniq tasnif qilinishni taqozo etadi. Shunda ulardan koʻzlangan samaraga erishish mumkin. Jismoniy mashqlar - jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi boʻlib, u tarixan gimnastika, oʻyinlar, sport va turizm tarzida guruhlarga ajratilib, tarbiya jarayonining vositasi sifatida foydalanib kelindi. Jismoniy mashq -deb, jismoniy tarbiya qonuniyatlari talablariga javob beruvchi, ongli ravishda bajariladigan ixtiyoriy harakat faoliyatlarining turli turkumi tushuniladi. Bunday harakat faoliyatlari gimnastika, oʻyinlar, sport, turizm mashqlari sifatida tarixan tizimlashtirildi, usuliyati toʻplandi va toʻldirildi. Jismoniy mashqni vujudga kelishi - tarixan qator darsliklarda (A.D. Novikov, B.A. Ashmarin va boshqalar, 1966, 1979) Ibtidoiy jamoa tizimi davriga toʻgʻri keladi deb koʻrsatiladi. Jismoniy mashqning vujudga kelishida obyektiv sabab qilib ibtidoiy odamning qorin toʻydirish maqsadida ov qilishi, subyektiv sabab sifatida ongning shakillanishi deb qaraldi. Ibtidoiy qurollarni ishlatishni bilmagan ibtidoiy odam oʻz oʻljasini (ovini)holdan toldirguncha quvlagan. Bu bilan ovchi organizmi katta jismoniy tayyorgarlikka muhtojlik sezgan. Jismoniy tayyorgarligi etarli boʻlmaganlarining oʻzlari oviga em boʻlgan. Shunga koʻra vaqt oʻtishi bilan ibtidoiy odamlar ovga gala-gala boʻlib chiqadigan boʻldilar. Ibtidoiy qurollar: tosh, qirrali tosh boylangan nayza, xas-choʻp bilan nomigagina berkitilib quyilgan chohlardan va boshqalardan ovchilar foydalana boshlashgan, ijtimoiy ong shakllana boshlangan. Ovda ishtirok etolmay qolgan qabilani qariyalari yoshlarga toshni nishinga otish, uni zarbini kuchaytirishni mashq qildira boshlagan va bu bilan tarbiyaga asos solingan tarbiya jarayonining elementlari shakllana boshlagan. Keyinchalik uloqtirish, quvib etish yoki qochish uchun yugurish, sakrashlar mashq qilina boshlangan. Bu esa jismoniy mashqlarni hamda jismoniy tarbiyaning elementlarini vujudga kelishi va shakillanish davri deb qaralgan. Shu kunga kelib bu mashqlar hozirgi zamonning yengil atletika, gimnastika, sport oʻyinlari, yakka kurashlari, turizm va sportning boshqa turlari tarzida jismoniy tarbiya jarayoni uchun asosiy vosita sifatida foydalanilmoqda. Jismoniy mashqlar xillarining koʻpayishiga insonning mehnat faoliyati ham ta’sir koʻrsatdi. Ma’lumki, mehnat jismoniy kuch, chidamlilik, tezkorlik, chaqqonlikdek insonning jismi (harakat) sifatlarining ma’lum darajadagi tayyorgarligi, uning rivojlanganligini talab qiladi. Tarbiya amaliyotida, asosan, inson mehnat faoliyatida qoʻllaydigan harakatlarini koʻproq mashq qiladi. Jismoniy mashqning rivojlanishida diniy marosimlar, bayramlardagi oʻyinlar, raqslar, harbiy faoliyatdagi, sanoatdagi ongli ravishda bajariladigan ixtiyoriy harakatlar vosita boʻlib xizmat qiladi. Jismoniy mashqlar tabiatini tabiiy qonunlar I.M. Sechenov va I.P. Pavlovning ilmiy dunyo qarashlarida ochib berilgan. Ixtiyoriy harakat Sechenovning fikricha, ong va aql bilan boshqariladi hamda biror maqsadga yoʻnaltirilgan boʻladi. Pavlov esa harakatlarni fiziologik mexanizmini ochib, harakatlar bosh miya poʻstloq qismining toʻplash xususiyati bilan bogʻliqligini birinchi, ikkinchi signal sistemasi, shartli hamda shartsiz reflekslarning aktiv ishtirokida vujudga kelishligini ilmiy isbotladi. Jismoniy mashqlarning mazmuni va shakli. Barcha hodisa va jarayonlarga oʻxshash jismoniy mashqlar oʻzining mazmuni va shakliga ega. Jismoniy mashqni bajarishda sodir boʻladigan mexanik, biologik, psixologik jarayonlarning toʻplami jismoniy mashqlarning mazmunini vujudga keltiradi, ularning ta’siridan harakat faoliyati uchun qobiliyat rivojlanadi. Shuningdek mashq mazmuniga uning boʻlaklarini toʻplami, masalan, uzunlikka sakrashda tanaga tezlik berish, depsinish havoda uchish, erga tushish zvenolari hamda mashqni bajarishda hal qilinadigan vazifalar, shuningdek mashqni bajarishdan organizmda sodir boʻladigan funksional oʻzgarishlar haqidagi nazariy bilim va amaliy harakat malakalari kiradi. Bu elementlarning barchasi jismoniy mashqning umumiy mazmunini vujudga keltiradi. Jismoniy mashqning shakli ularning ichki va tashqi strukturasining muvofiqligida koʻrinadi. Mashqning ichki strukturasiga shu faoliyatni bajarishda ishtirok etadigan skelet muskullari, ularning qisqarishi, choʻzilishi, buralishi va h.k., biomexanik, bioximik bogʻlanishlari – energiya sarflanishi, yurak-tomir, nafas olish, nerv boshqaruvi va boshqa organalardagi jarayonlar, ularning oʻzaro bogʻliqligining, oʻz ichiga oladi. Biologik, mexanik, psixologik va boshqa jarayonlarning mashq bajarishda birini biri bilan aloqasi, oʻzaro kelishilganligi yugurish mashqlarida boshqacha boʻlsa, shtanga koʻtarishda boshqacha, ya’ni ichki struktura turlicha boʻladi. Mashqning tashqi shakli, tashqi strukturasi esa oʻsha mashqning tashqi koʻrinishi, harakatni bajarish paytiga ketgan vaqt yoki kuch sarflash meyori va harakat intensivligini koʻrinishi bilan xarakterlanadi. Jismoniy mashqlar shakli va mazmuni oʻzaro bogʻliq boʻlib, bir-birini taqazo etadi. Mazmunning oʻzgarishi shaklni oʻzgarishiga olib keladi. Mazmun shaklga nisbatan asosiy rolni oʻynaydi. Masalan, har-xil masofada tezlik sifatining namoyon boʻlishi yugurish texnikasiningham turlicha boʻlishiga sababchi boʻladi (qadamning kattaligi, chastotasi, tananing holati va h.k.). Shakl mazmunga ta’sir koʻrsatadi. Aniq ma’lum birharakat uchun namoyon boʻlayotgan jismoniy sifatlar shu jismoniy mashqni bajarishdagi malakaga ta’sir qiladi. Shuning uchun suzuvchi kuchi bilan gimnastikachi kuchi, shtangachi kuchi biri-biridan farqlanadi. Jismoniy mashqni shakli va mazmunining ratsional muvofiqligiga erishish jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining asosiy muammolaridandir. Bu muammo qisman harakat malakasi va koʻnikmasiga, shuningdek jismoniy sifatlarigaham ta’luqlidir. Jismoniy mashqlar texnikasi Texnika toʻgʻrisidagi tushunchani pedagogik yoki biomexanik nuqtai nazardan oʻrgansa boʻladi. Pedagogik nuqtai nazardan harakat vazifasini oson samarali hal qilish uchun tanlangan harakat faoliyatini jismoniy mashq texnikasi deb atash qabul qilingan. Samaradorlik oʻquvchilar organizmiga eng oqilona ta’sir oʻtkazish bilan ifodalanadi. Ammo ulardan eng maqbuli texnikaviy bajarilish deb ataladi. Masalan, har xil usullar bilan suzish mumkin (krol, chalqancha va boshqalar), biroq ba’zilar klassik usullarning birortasidan ham foydalanmasdan suzadilar. Bajarilish usullarining samaradorligi oʻquvchining individual fazilatiga, jismoniy tayyorgarlik darajasiga hamda qoʻyilgan vazifalarga (masalan, agar uncha katta boʻlmagan balandlikka arqonda tez chiqish kerak boʻlganda “bir qoʻlda” usulini qoʻllaydilar, qattiq arqonda bitta usulni – kanatni oyoqlar bilan ushlash usulini qoʻllaydilar, yumshogʻida – boshqasini) bogʻliq.

1.2 Jismoniy tarbiyaning ahamiyati

Hayotda jismoniy tarbiya va sport shu qadar muhimki, uni ortiqcha baholab bo'lmaydi. Har bir inson, boshqalarning yordamisiz, o'z shaxsiy hayotida jismoniy tarbiya va sportning ahamiyatini o'rganishi va qadrlashi mumkin. Ammo bularning barchasi bilan jismoniy tarbiya va sportning milliy ahamiyatga ega ekanligini unutmasligimiz kerak, bu haqiqatan ham millatning kuchi va salomatligidir.
Shaxsning barkamol rivojlanishi uchun jismoniy tarbiya vositalari majmuasi mavjud. Jismoniy tarbiya butun organizmning ruhiy charchoq va charchoqlarini ketkazadi, uning funksionalligini oshiradi, salomatlikni mustahkamlaydi. Jismoniy madaniyat birgalikdagi sog'lom turmush tarzining bir qismi bo'lishi muhimdir. Aniq to'g'ri kun tartibi, intensiv vosita rejimi tizimli qattiqlashuv protseduralari bilan birgalikda tananing mudofaasini eng katta safarbar qilishni ta'minlaydi va shuning uchun salomatlikni saqlash va umr ko'rish davomiyligini oshirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Demak, sog’lom turmush tarzi nafaqat salomatlikni muhofaza qilish va mustahkamlashga, balki shaxsning, jumladan, jismoniy va ma’naviy manfaatlarini, inson imkoniyatlarini, uning zaxiralaridan to’g’ri foydalanishni har tomonlama barkamol rivojlantirishga ham qaratilgan. Berlin 1933: qo'shma tayyorgarlik mashqlari Jismoniy madaniyat sog'liqni saqlash va mustahkamlash, ongli jismoniy faoliyat jarayonida insonning psixofizik qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan ijtimoiy faoliyat sohasi. Bu madaniyatning bir qismi bo'lib, u jamiyat tomonidan insonning qobiliyatlarini jismoniy va intellektual rivojlantirish, uning jismoniy faolligini oshirish va sog'lom turmush tarzini shakllantirish, ijtimoiy moslashish maqsadida yaratilgan va foydalaniladigan qadriyatlar va bilimlar to'plamidir. jismoniy tarbiya, jismoniy tarbiya va jismoniy rivojlanish orqali. Ikki xil tushunchani chalkashtirmang: jismoniy tarbiya va sport. Jismoniy tarbiya salomatlikni mustahkamlashga, sport esa maksimal natija va sport mukofotlarini olishga qaratilgan.
Jismoniy tarbiya, badan tarbiya — sogʻliqni mustahkamlashga, odam organizmini uygʻun ravishda rivojlantirishga qaratilgan umumiy tarbiyaning uzviy qismi. Jamiyatdagi jismoniy madaniyat ahvolini bildiruvchi koʻrsatkichlardan biri. J. t. ning asosiy vositalari: jismoniy mashgʻulotlar, organizmni chiniqtirish, mehnat va turmush gigiyenasi. J. t. aqliy, axloqiy, mehnat va estetik tarbiya b-n qoʻshib olib boriladi.
Ibtidoiy davrdan boshlab J. t.ga alohida eʼtibor qaratilgan. Dastlab u jismoniy mashqlar, turli oʻyinlar, mehnat jarayonlari, ovchilik, harbiy harakatlarga oʻxshatilgan musobaqalar va sinovlar shaklida mavjud boʻlgan, turli marosimlarni aks ettirgan. Keyinchalik yoshlarni qilichbozlik, chavandozlik, kamondan otish, yakkama-yakka kurash mahoratiga oʻrgatish jamiyatning asosiy vazifalaridan biriga aylana borgan. Uygʻonish davrida J. t.ga eʼtibor yanada kuchaydi. Gumanistlar J. t.ni oʻquv dasturiga kiritishga uringanlar. J. t.ga oʻrta asrlarda Yevropada oilaviy tarbiya va maktabdagi pedagogik jarayonning muhim qismi sifatida karala boshlandi. J. J. Russo "Emil, yoki Tarbiya toʻgʻrisida" deb atalgan pedagogik risolasida J. t. ning bolalarning aqliy kamoloti va mehnat tarbiyasidagi ahamiyatini taʼkidlagan. 18-asrda asosan Russo gʻoyalari taʼsirida Germaniyada paydo boʻlgan "insonparvarlik va yaxshi xulq maktablari" — filantropinlar J. t. ning shakl va uslublarining takomillashuviga olib keladi. Gimnastika mashqlari maktab dasturlaridan mustahkam oʻrin oladi. 19-asr oxiri va 20-asr boshida Fransiya, Buyuk Britaniya va b. mamlakatlarda J.t. ning milliy tizimlari tarkib topdi.
Oʻzbekistonda J. t.ga juda qadimdan salomatlikni mustahkamlashning asosiy vositasi deb qaralgan. Mahmud Koshgariyning "Devonu lugʻotit turk" asarida 100 dan ziyod xalq oʻyinlari toʻgʻrisida maʼlumot berilgan. "Alpomish" oʻzbek xalq qahramonlik dostoni, Alisher Navoiyning "Farxod va Shirin" ("Nodir voqealar"), Boburning "Boburnoma" asari va b. da jismoniy, jangovar mashqlar, kuchlilik bahsmunozaralarining xilma-xil namunalaridan xikoya qilinadi.
Oʻzbekistonda mustaqillik yillariga kelib J. t. va sport davlat siyosati darajasiga koʻtarildi. 1992-yilda (2000-yilda esa yangi tahrirda) "Jismoniy tarbiya va sport toʻgʻrisida"gi qonunning qabul qilinishi, 1993-yilda Sogʻlom avlod davlat dasturining ishlab chiqilishi, Vazirlar Mahkamasining sportning alohida turlarini rivojlantirishga oid va nihoyat 1999-yilda "Oʻzbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida"gi qarori J. t.ning huquqiy asoslarini yaratdi.
J. t. ning keng tarmoqli tizimi: oilaviy-maktabgacha davr (chaqaloqlikdan boshlab bogʻcha yoshidagi), maktab yoshi, oʻrta maxsus va oliy taʼlim davri hamda katta yoshdagi (erkak va ayol) lar J. t. sini oʻz ichiga oladi. Oʻzbekistonda umumtaʼlim maktablaridagi J. t. pedagogik jarayon hisoblanib, J. t. darslari, sport seksiyalaridagi mashgʻulotlar orqali amalga oshiriladi. "Umumiy oʻrta taʼlim maktablari uchun jismoniy tarbiyadan davlat taʼlimi standarta" boʻyicha 1 — 9-sinflarda haftasiga 2 soatdan J. t. darslari joriy etilgan. Oʻquvchi-yoshlar oʻrtasida J. t.ni yanada ommalashtirish va ularning salomatligini mustahkamlash maqsadida 1999-yilda maxsus test sinovlari ishlab chiqildi. Mazkur testlarni muvaffaqiyatli topshirganlar uchun 3 darajali "Alpomish" va "Barchinoy" nishonlari taʼsis etildi. 1.588.298 nafar oʻquvchi mazkur testlarni muvaffaqiyatli topshirdi (2002). Shuningdek, maktab oʻquvchilari uchun "Umid nihollari", litsey-kollej oʻquvchilari uchun "Barkamol avlod", oliy oʻquv yurti talabalari uchun "Universiada" ommaviy musobaqalarini har 2 yilda oʻtkazish yoʻlga qoʻyildi. Xalq oʻyinlari va ommaviy sport turlari boʻyicha qar 2 yilda "Alpomish oʻyinlari" festivali hamda "Toʻmaris oʻyinlari" oʻtkazib kelinadi.