Navoiy innovatsiya instituti

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

NAVOIY INNOVATSIYA INSTITUTI

Iqtisod yo‘nalishi 1 bosqich talabasi

Xaqberdiyeva Go‘zal

Kreativ fikrlash fanidan tayyorlagan

Referati

Navoiy-2023

DAVLATNING IQTISODIYOTDAGI ROLI

Hozirgi kunda iqtisodiyotni rivojlantirish har bir davlat uchun ustuvor vazifa hisoblanadi. Chunki iqtisodiyot sohasi davlatning eng asosiy bo’g’ini hisoblanadi. Iqtisodiyot ortda qolgan sari davlat ham qashshoqlashib ketaveradi. Shunday ekan davlat iqtisodiyotda muhim rol ijro etadi. Ammo davlatning iqtisodiyotdagi roli haqida bir qancha iliq yoki sovuq qarashlar ham mavjud. Masalan, Smit nazariyasiga qaraydigan bo’lsak, Smit davlat umuman aralshmasligi kerak deb hisoblaydi. Uning fikricha, xususiy tadbirkorlar ishlarida davlat qatnshsa, faqatgina ularga zarar olib keladi deb hisoblaydi. Shundagina ishlab chiqruvchilar erkinlikda xohlaganidek zaruriy narsalarni ishlab chiqarib foyda ko’proq olishadi deb o’ylaydi. Aksincha, Keyns nazariyasiga e’tibor qaratadigan bo’lsak, bu nazariyada davlat tartib solish vositalaridan foydalangan holda jamiyatning yalpi talabini rag’batlantirishni va aholining ish bilan ta’minlanishi kerakligini aytib o’tadi. Ayniqsa urushdan keyin Keyns nazariyasi haqiqatga yaqinlashib boraverdi.

Davlatning iqtisodiyotdagi roli oshib boraverdi. Darhaqiqat, mening fikrimcha ham davlat iqtisodiyotda muhimrol sifatida qatnashishi va uni har doim tartibga solib turishi, uni rivojlantirish uchun nima qilish kerak bo’lsa, barchasini qilishi kerak deb o’ylayman.Bugungi kunda davlat iqtisodiy taraqqiyot jarayonining ko'p jihatdan faol ishtirokchisi sifatida maydonga chiqdi. Hozirgi vaqtda hukumat ishlab chiqarish faoliyatida tobora ko'proq ishtirok eta boshladi va o'zining pul-kredit va fiskal siyosati orqali iqtisodiy faoliyatning yo'nalishini boshqarmoqda. Shuningdek, u tovar va xizmatlarning iqtisodiyotda taqsimlanishini belgilaydi.Rivojlangan mamlakatlarda rivojlanish jarayoni uzoq davrlarga yoyilgan, ammo kam rivojlangan mamlakatlarda bugun kutishga vaqtlari yo'q va ular uchun rivojlanish davrini qisqartirish zarur. Bunday holda, rivojlanish jarayonida hukumat muhim rol o'ynaydi.Bu mamlakatlar turg'unligicha qolmoqda va ularni o'sish yo'liga solib qo'yish uchun hukumatning ijobiy aralashuvi zarur. Rivojlanmagan mamlakatga xos bo'lgan turli qattiqliklarni kamaytirish uchun davlat strategik rol o'ynashi kerak. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Tadqiqot Guruhi ma'lumotlariga ko'ra, "Hukumatlar odatda bajaradigan funktsiyalarga qo'shimcha ravishda, ular muhim bo'lgan va shaxsiy sa'y-harakatlar bilan etarli darajada bajarilmagan oddiy sababga ko'ra bajarishlari kerak bo'lgan katta chegaralar mavjud. Bu chegara hududi har qanday davlatda mavjud bo‘lishi mumkin, ammo rivojlanmagan mamlakatlarda u kengroqdir, chunki ikkinchisida xususiy tadbirkorlik birinchisiga qaraganda ancha bilimdon va tadbirkorroqdir”. Rivojlanmagan mamlakatlarda rejalashtirish faqat aralashuv bilan cheklanmaydi, balki iqtisodiy rivojlanishning zaruriy sharti sifatida qaraladi. Rivojlanmagan mamlakatlarda manbalar kam boʻlganligi sababli ularni turli loyihalar oʻrtasida taqsimlashni rejalashtirish hamda ushbu loyihada ulardan foydalanishni rejalashtirish zarur boʻladi.Shunday qilib, kam rivojlangan mamlakatlar o'zlarini qisqa vaqt ichida rivojlantirishni xohlasalar, rejalashtirishdan qochib qutula olmaydilar, bu vaqt omili juda muhimligini anglatadi.Rivojlanmagan mamlakatlarda hukm surayotgan muammolarni xususiy korxonalar hal qilib bo'lmaydi, shuning uchun bu mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi uchun davlat choralari zarur.U tovarlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, iste'mol qilishni nazorat qiladi va buni amalga oshirish uchun hukumat jismoniy nazorat va pul va fiskal choralarni ishlab chiqishi kerak va bu choralar kam rivojlangan mamlakatlarda hukm surayotgan iqtisodiy va ijtimoiy tengsizliklarni kamaytirish uchun juda muhimdir.“Ijtimoiy zanjirlarni buzish, iqtisodiy taraqqiyotga mos psixologik, mafkuraviy, ijtimoiy va siyosiy vaziyatni yaratish bunday mamlakatlarda davlatning eng muhim burchiga aylanadi.Tashkiliy o'zgarishlar iqtisodiy rivojlanish jarayonida muhim rol o'ynaydi. U bozorhajmini kengaytirish va mehnat bozorini tashkil qilishni o'z ichiga oladi. Davlat bozor hajmini kengaytirish uchun transport va aloqa vositalarini ishlab chiqishi mumkin, chunki xususiy tadbirkorlik bunday sxemalarni amalga oshirishga qodir emas. Bundan tashqari, davlat qishloq xo'jaligi va sanoatning rivojlanishiga yordam berishi mumkin. Mehnat bozorini tashkil etish ham davlat funktsiyalariga kiradi. Bu mehnat unumdorligini oshiradi. Hukumat kasaba uyushmalarini tan olish orqali mehnatni tashkil etishda yordam beradi. U ish vaqtini, ish haqini to'lashni belgilaydi, mehnat nizolarini hal qilish mexanizmlarini o'rnatadi, ijtimoiy himoya choralarini ko'radi va hokazo. Bu ish beruvchilar va xodimlar o'rtasidagi munosabatlarni o'rnatadi, bu esa mehnat samaradorligini oshiradi, bu esa o'z navbatida ishlab chiqarishni oshiradi va tannarxni kamaytiradi.Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzzumni mamlakat ichida va xalqaro maydonda musttahkamlash va uni o’zgarib turuvchi sharoitgga moslashtirish hisoblanadi. Davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning 3 ta muhim vositasi bor. Ular ma’muriy, iqtisodiy va ijtimoiy vositalardir. Ma’muriy vositalarga to’xtaladigan bo’lsak,ma’muriy so’zidan bilsak ham bo’ladi ya’ni bu vositalar asosan qonuniy vositalar desak to’g’ri bo’ladi. Ya’ni iqtisodiy faoliyatni yuritish uchun kerak bo’ladigan qonun-qoidalarni davlat o’rnatib ularni amalga oshirilishini ta’minlashi kerak bo’ladi. Masalan, davlat mulkini xususitlashtirganda yoki monopollashishga qarshi chora-tadbirlarni misol qilib olishimiz mumkin. Keyingi vositamiz bu iqtisodiy vosita hisoblanad. Bu vosita bevosita yoki bilvosita bo’lishi mumkin. Bevositada davlat to’g’ridan to’g’ri ishtirok etadi. Bunga davlat xaridlari yoki boshqalarni misol qilsak, bilvositada esa makroiqtisodiy siyosatning barcha turlarini olishimiz mumkin: investitsiya, tashqi savdo, pul-kredit siyosatlar. So’nggi tartibga solib turuvchi vositamiz bizda bu ijtimoiy vositadir.Bunda ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi qatlamiga moddiy yordam ko’rsatish, nogiron, pensionerlarga nafaqalar belgilash va shu navbatda eng kam ish haqini belgilash kiradi. Mana shu oraqli insonlarga tabaqalashgan holda ish haqilari belgilanadi.Shuning bilan bugun biz davlatning iqtisodiyotdagi roli va iqtisodiyotni tartibga solishda qo’llanadigan vositalar haqida gaplashib o’tdik.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.Z.Yo’ldoshev, X.Xalilova. Milliy va jahon iqtisodiyoti (o’quv qo’llanma).2013.
2.https://www.economicsdiscussion.net/economic-development/role-of-state-in-economic-development/13123
3.https://upscwithnikhil.com/article/economics/roles-of-state-in-an-economy
4.Acemoglou D., S. Johnson, J. Robinson and Y. Thaicharoen (2003), “Institutional Causes, Macroeconomic Symptoms: Volatility, crises and growth”, Journal of Monetary Economics, vol. 50, n. 1 January, pp. 49-123 5.Acemoglou D. and S. Johnson (2003), “Unbundling Institutions”, NBER Working Paper No. 9934, 2003
6.Acemoglou, D., S. Johnsonand J. A. Robinson (2001), “The Colonial Origins of Comparative Development: An Empirical Investigation”, American Economic Review, Vol. 91, 1369-1401
МеждународныйнаучныйжурналNo3(100), часть1«Новостиобразования: исследованиев XXI веке» октябрь, 2022 г740
7. Acemoglou, D., S. Johnson and J. A. Robinson (2002), “Reversal of Fortune: Geography and Institutionsin the Making of the Modern World Income Distribution”, Quarterly Journal of Economics, Vol. 117, 1231-94