Nazarot savollari

Nazarot savollari

1. Ishlаb chiqаrish sаnitаriyasi nimа?

2. Mehnat gigienasi va ishlab chiqarish sanitariyasi korxonalarda qanday tashkil etilgan?

3. Iqlim ko`rsatkichlari va uning inson salomatligiga ta`siri izohlang.

4. Ishlab chiqarish mikroiqlimining Gigiyenik me`yorlari ko’rsatgichlarini aytib bering.

5. Mo`tadil iqlim sharoitini korxonalarda qanday tashkil etilgan.

6. Changning inson organizmiga zararli ta’siriniaytib bering.

7. Zararli changlar bilan ifloslanganlik darajasini aniqlashda shaxsiy himoya vositalaridan foydalanishning ahamiyatini ayting?

8. Ish joylarinida zararli gazlar bilan ishlaganda shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish haqida ma’lumot bering?

9. Sanoat korxonalarida titrash (tebranma harakat)ni kamaytirish usullari ayting?

10. Ish joylarida shovqinning zararli ta`siri va undan saqlanish usullari qanday?

11. Ishlab chiqarish xonalarini shamollatish usullari tushuntiring?

12. Ishlab chiqarishda yoritish. Yoritishni turlari va ularga qo‘yiladigan asosiy talablariayting?

Javoblar.

1. 
   Ishlаb chiqаrish sаnitаriyasi - ishchilаrgа zаrаrli ishlаb chiqаrish оmillаrini tа’sirini оldini оluvchi vоsitаlаr, sаnitаr-tехnik, gigiеnik vа tаshkil iy tаdbirlаr sistеmаsidir. Ishlаb chiqаrish sаnitаriyasidа аsоsiy e’tibоr insоngа hаvо muhiti vа bеvоsitа tеgish оrqаli sаlbiy tа’sir etаdigаn ishlаb chiqаrishning zаrаrli оmillаrigа qаrаtilаdi. Hаvо оrqаli ishchigа tа’sir etаdigаn zаrаrlаr, nоqulаy mikrоiqlim, changlаr, gаzlаr, shоvqinlаr, infrа vа ultratоvushlаr, ish jоylаrini yoki хоnаni yetarlicha bo’lmаgаn vа judа hаm yoritilgаnligi elеktrоmаgnit, infrаqizil, ultrabinаfshа, rаdiоаktiv vа bоshqа nurlаnishlаr ko’rinishlаridа bo’lishi mumkin. Insоngа zаrаrli оmillаr ulаrgа bеvоsitа tеkkаndа hаm sаlbiy tа’sir qilishi mumkin. Ulаrgа qаttiq yoki suyuq zаrаrli ,,mоddаli" uskunаlаr yoki jihоzlаrni misоl qilib kеltirish mumkin. Оchiq mаydоnlаrdа dаlаdа jаrаyonlаrni bаjаrishdа ishchilаr хаvfsizligi vа sоg’ligi mеtеоrоlоgik (hаvо hаrоrаtining yuqori yoki pаstligi, shаmоl, yomg’ir, qоr, quyosh rаdiаtsiyasi vа bоshqаlаr) shаrоitgа hаm bоg’liq bo’lаdi. Ishlаb chiqаrish sаnitаriyasining vаzifаsi esа ishlаb chiqаrish zаrаrlаrining ruхsаt etilgаn dаrаjаsi аsоsidа sоg’lоm vа хаvfsiz mеhnаt shаrоitini yarаtishdir. Bunday tadbirlarga quyidagilar kiradi: - ishlab chiqarish muhitida meyoriy meteorologik (mikroiqlim) sharoitlar yaratish; - toksik moddalarning chang, bug‘ va gazlarining zararli ta’sirlarini yo‘qotish, yo‘qotishning iloji bo‘lmagan hollarda kamaytirish; - ishchi zonalarda va ishchi o‘rinlarida shovqin va titrashlarni yo‘qotish yoki kamaytirish; - ishchi zonalarda va ishchi o‘rinlarida ratsional yoritishni ta’minlash; - radioaktiv modda yoki izotoplar bilan bog‘liq nurlanish kasalliklari profilaktikasi; - sovuq yoki issiq harorat sharoitida ishlovchilar uchun maxsus mehnat rejimi; - zaruriy sanitar-maishiy xonalar va qulayliklar bilan ta’minlash; - maxsus kiyim, maxsus oyoq kiyimi va shaxsiy(individual) himoya vositalari bilan ta’minlash; - qo‘l mehnatini yengillashtirish maqsadida texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish, yangilash; - sanoat korxonalarini asrash qoidalari, texnologik jarayonlarni tashkil etish va jihozlarni o‘rnatish qoidalarini ishlab chiqish; - tashqi muhit fizik omillarining ruxsat etilgan parametrlarini belgilash. Ishlab chiqarish sanitariyasi, ishchi va xodimlar uchun maishiy xizmat xonalarini tashkil etishni belgilaydi. Gigiyenik me’yorlarni ilmiy asoslashning katta ahamiyati bor. Bunday ish qobilyatini saqlash va oshirish uchun qulay, ishlovchilarning salomatligiga zararli ta’sirining oldini olish imkonini beradigan tashqi muhit ko’rsatkichlarini ham aniqlash lozim. Bu, avvalo, yaxshi mikroiqlim sharoitlarini yaratish, ish joylarini maqbul ravishda yoritish va boshqalardan iborat. Ishlab chiqarish muhiti fizik va kimyoviy omillarning zarari hususida organizm uchun yo’l qo’yiladigan daraja va miqdorlar belgilanishi lozim. Sanitariya-Gigiyenik me’yorlar Mehnat Kodeksi asosida tashkil etib, ishlab chiqarishga ilmiy asoslangan va jahon andozalariga javob beradigan ilg’or texnologiyalariga asoslangandir. Yuqori mehnat unumdorligiga imkon beradigan sharoitlarni ta’minlash uchun uskunalar, jihozlar, boshqarish pultlari va ish joyini tuzilishi, mehnat va dam olish davrlarining davomiyligi, ish qobiliyatiga ta’sir qiladigan qator boshqa omillarga bo’lgan talablarni fiziologik jihatdan asoslash zarur.
   
2. 
   Mehnat gigiyenasi - tibbiyot fanining insonning ishlab chiqarish sharoitidagi mehnat faoliyatini o‘rganuvchi bir qismi bo‘lib hisoblanadi. Mehnat gigiyenasi ishlab chiqarish zararli omillarining ishlovchilarga ko‘rsatadigan ta’sirini oldini olish yo’zasidan sanitariya-gigiyena va davolash yoki kasb kasalliklarining oldini olish tadbirlarini ishlab chiqadi. Ishlab chiqarishda ishchilar uchun ish vaqtining belgilanishi, dam olish vaqti, ta’til vaqti va shunga o‘xshash vaqt meyorlarini mehnat gigiyenasi o‘rganadi. Bular qonunchilik asosida ishlab chiqarish sanitariyasi bilan birgalikda o‘rganiladi.
   
3. 
   - Atmosfera bosimining kamayib ketishi inson tanasidagi qon bosimi kapillyar tomirlarni yorib, qon ketishi ko’zatiladi; - havo tarkibida zararli moddalarning ruxsat etilgan chegaraviy meyordan ortib ketishi pnevmoniyaning turli ko‘rinishidagi kasalliklarga olib keladi. Shuning uchun ham ko‘rsatilgan barcha omillarga ishlab chiqarish korxonalaridagi ish joylarida alohida e’tibor beriladi. Bularning barchasi bilan ishlab chiqarish sanitariyasi shug‘ullanadi. Texnosferadagi havo muhiti tashqaridagiga nisbatan alohida to‘siq devor yordamida ajratib qo‘yilganligi sababli mikroiqlim deb ham yuritiladi. Ishlab chiqarish sanitariyasi korxona binosidagi mikroiqlimni meyorlashtirish bilan ham shug‘ullanadi. Ish joylaridagi mikroiqlim asosan xona ichidagi iqlim hisoblanib, uning asosiy parametrlari – harorat, bosim, nisbiy namlik va havoning bir tomondan ikkinchi tomonga qiladigan harakati tezligi hisoblanadi. Bularning meyorlari quyidagicha bo‘ladi: Harorat: yengil, aqliy mehnat qilinadigan xonalarda 22-25oC, og‘ir jismoniy mehnat qilinadigan xonalar uchun 19-22oC; Havoning nisbiy namligi 60-40%; Havoning harakat tezligi yengil ishlar uchun 0,3-0,5 m/sek; o‘rta og‘irlikdagi mehnat sharoitlari uchun 0,5-0,7 m/sek; og‘ir jismoniy mehnat xonalari uchun 0,7-1,2 m/sek; Atmosfera bosimi 450-900 mm.sim.ust. (60-120 kPa)da ishlash imkoniyati bo‘ladi. Ko‘rsatilgan meyordan ortgan yoki kamaygan holdagi atmosfera bosimi sharoitida ishlashga ruxsat berilmaydi. Ish joyidagi mikroiqlim parametrlari ana shu ko‘rsatkichlardan yuqori, yoki aksincha past bo‘lishi ishlab chiqarish sharoitlari meyorining buzilishiga olib keladi. Shuning uchun ham ish joyidagi mikroiqlim parametrlarini meyorlashtirish ishlari amalga oshiriladi. Buning uchun quyidagi ishlar bajariladi: harorat ortganda konditsioner ishlatiladi; harorat pasaygan hollarda isitgichlar ishlatiladi, buni yirik inshootlar uchun kolorifer(issiq havo haydovchi) ventilyatorlar yordamida amalga oshirilishi mumkin; nisbiy namlik kamayganda xonaga ochiq idishlarda suv quyib-qo‘yiladi(yoki zamonaviy konditsionerlar qo‘llaniladi); nisbiy namlik ko‘payib ketganda xona havosi shamollatiladi, konditsionirlanadi; xonadagi havoning harakati sezilmasa, xona derazalarini ochish bilan, zarur bo‘lgan hollar uchun eshiklarni ham qo‘shib ochgan holda shabada hosil qilinadi yoki shamollatish qurilmalar(Issiq sharoitlarda ishlash vaqtida ham ventilyator)lardan foydalaniladi. Ishlab chiqarish sanitariyasi yoritish meyorlari, ishlab chiqarishdagi nurlanishlar, turli tebranishlar – elektromagnit to‘lqinlar, shovqin, titrash meyorlari bilan ham shug‘ullanadi.
   
4. 
   - ishlab chiqarish muhitida meyoriy meteorologik (mikroiqlim) sharoitlar yaratish; - toksik moddalarning chang, bug‘ va gazlarining zararli ta’sirlarini yo‘qotish, yo‘qotishning iloji bo‘lmagan hollarda kamaytirish; - ishchi zonalarda va ishchi o‘rinlarida shovqin va titrashlarni yo‘qotish yoki kamaytirish; - ishchi zonalarda va ishchi o‘rinlarida ratsional yoritishni ta’minlash; - radioaktiv modda yoki izotoplar bilan bog‘liq nurlanish kasalliklari profilaktikasi; - sovuq yoki issiq harorat sharoitida ishlovchilar uchun maxsus mehnat rejimi; - zaruriy sanitar-maishiy xonalar va qulayliklar bilan ta’minlash; - maxsus kiyim, maxsus oyoq kiyimi va shaxsiy(individual) himoya vositalari bilan ta’minlash;
   
5. 
   Mo``tadil iqlim sharoitini yaratish. Ishlab chiqarish korxonalaridagi ish joylarida iqlim sharoitlarida me`yor darajasida ta`minlash uchun uning barcha ko`rsatkichlari o`zaro mutanosib holda bog’langan bo`lishi kerak. YA`ni havoning harorati pasayib yoki ko`tarilib ketsa, uning harakat tezligi ham unga bog’langan holda pasayishi (yoki ko`tarilishi) maqsadga muvofiq bo`ladi, aksincha, agar havoning harorati past bo`lsayu, havoning harakat tezligi me`yoridan oshib ketsa, odam tanasi bilan muhit o`rtasidagi harorat almashish jarayoni tezlashib ketadi va natijada havoning harorati tez tushadi. Agar havoning harorati yuqori bo`lsayu, havoning harakat tezligi past bo`lsa bu jarayon sekinlashadi, natijada issiq havoning inson organizmiga ta`siri kuchayadi. Havoning harorati, nisbiy namligi va tezlik o`lchamlarini inson uchun eng ma`qul o`zaro munosabatlari, yuqoridagi noxush holatlarni oldini olishga xizmat qiladi va muhitning mutanosibligi deb yuritiladi. MXMT mehnat jarayonida ikki ko`rinishdagi mikroiqlim sharoitni tashkil etadi. a) O`ta mutanosib (eng ma`qul); b) Ruxsat etsa bo`ladigan (qoniqarli). 58 Bularning ta`sirida insonning vujudida harorat almashinishi va mehnat qilish qobiliyatining buzilmasligini ta`minlangan bo`ladi. Bunday sharoitda haroratning mo``tadilligi to`la ta`minlanadi va mehnat qobiliyati yuqori bo`ladi. Olimlarimiz, shartli ravishda iqlim mutanosibligini aniqlash uchun effektli va ekvivalent-effektli haroratlar ko`rinishidagi nisbiy birliklar tavsiya etilganlar. a) effektli harorat deb, binodagi havoning nisbiy namligi me`yor darajasida bo`lib, uning tezligi nolga teng bo`lgan holatini aks etuvchi haroratga aytiladi. b) ekvivalent-effektli harorat deganda esa, binoda ma`lum nisbiy namlikka va har xil tezlikka ega bo`lgan havoning haroratiga aytiladi. Mikroiqlim ko`satkichlari va omillarining odamga ta`sirini ko`p yillik kuzatuvlar asosida tahlil qilib eng mo``tadil iqlim o`lchamlarini shartli ravishda aniqlash uchun nomogramma yaratilgan. Misol tariqasida temir beton qurilmalar ishlab chiqaradigan zavodning armatura va qoliplash binolarida psixrometr yodamida aniqlangan mikroiqlim ko`rsatkichlari asosida nomogrammadan foydalanib effektli harorat qiymatlarini aniqlash namoyish qilingan bo`lib, binodagi ekvivalent-effektli harorat topilgan u 160 S ga teng ekan, qoliplash binosida esa Y 0 , bo`lgani uchun effektli haroratining shartli miqdori aniqlangan, u 20,2 S ni tashkil etadi. Ishlab chiqarish muhitida iqlim sharoitini ifodalovchi ko`rsatkichlar, havoning harorati, nisbiy namligi, havo bosimi va havoning harakat tezligidan iborat bo`lib, hammasi birgalikda kishining ish qobiliyatiga, mehnat unumdorligiga va inson organizmidagi biologik o`zgarishlarga katta ta`sir ko`rsatadi Inson tanasidagi doimiy mo``tadil harorat, modda almashuv jarayoni tufayli markaziy nerv a`zosining faoliyati orqali boshqarib turiladi. Inson uchun orombaxsh, mo``tadil iqlim sharoiti deganda, yuqorida aytilgan havo o`lchamlarining o`zaro mutanosibligi tushuniladi. Bu mutanosiblik odam tanasida harorat almashuvi reaktsiyasini hech qanday zo`riqishsiz kechishini hamda o`zida huzur-halovat sezishi va shu bilan birga ishchanlik qobiliyatini yuqori bulishligini ta`minlaydi. Ma`lumki haroratning 18-250S, nisbiy namlikni 40-70% va bosimning 740-760mm. sm ustunida bulishi, odam tanasi va uni o`rab turgan havo o`rtasidagi harorat almashinuvi jarayoniga kuchli ta`sir ko`rsata olmaydi, chunki bunday sharoitda muhitlar o`rtasidagi issiqlik almashinuvi mufassal va qoldiqsiz ko`chadi, ya`ni tanadan chiqayotgan issiqlik tezligi uning havoga singib ketish tezligiga teng holda almashinadi. Agar havoning holatida bunday mutanosiblik buzilsa, shu muhitda ishlayotgan odamning salomatligida ham o`zgarish paydo buladi. Muhitning harorati 18-250 S bulganda odam tanasidan chiqayotgan issiqlik nurlanish yoki harorat almashinuvi qonuni asosida havoga quruq g’ubor holatiga sekin tarqaladi, 300 S dan yuqori haroratda esa bug’lanish sodir buladi, ya`ni tanadagi ortiqcha issiqlik mushaklardan sizib chiqayotgan quvvat ta`siridan yo`l-yo`lakay to`qimalardagi tuz eritmalarini yuvib, teri sirtida ter shaklida paydo buladi. Muhitning harorati oshgan sari tananing issiqlik uzatish qobiliyati susayib boradi, bug’lanish jarayoni esa to`xtovsiz ortib boradi, natijada organizm tez holsizlana boshlaydi. Agar havodagi nisbiy namlik 80 foizdan ortib ketsa tanadan ajralib 41 chiqayotgan terning bug’lanishi qiyinlashadi va natijada tana bilan muhit o`rtasidagi harorat almashuvi buziladi. Agar havo harakati tezligi oshib ketsa tana bilan havo o`rtasidagi harorat tafovuti keskin orta boradi, shu sababdan organizm tez soviy boshlaydi, va natijada shamollash bilan bog’liq xastaliklar kelib chiqadi
   
6. 
   Chang va ularning turlari. Chang – bu qattiq yoki suyuq moddalarning havoda muallaq so’zib yurishi mumkin bo‘lgan mayda zarrachasi (Ko‘pchilik adabiyotlarda – «qattiq moddaning havoda muallaq holatda bo‘la oladigan eng mayda zarrachalari chang deb ataladi» - deb ko‘rsatilgan). Ish turlariga qarab, chang miqdori 0,001 mgm3 dan 100 mgm3 gacha va undan ortiq (ko‘mir sanoatida) bo‘lishi mumkin. Eslatma: Bug‘ holatida inson organizmiga zarar keltiruvchi suyuqliklarning bug‘lari ham changga tenglashtiriladi. Changlar kelib chiqishiga ko‘ra 2 xil bo‘ladi: Tabiiy changlar - meteoritlardan va tuproqlarning shamol ta’siridan hosil bo‘ladigan changlari. Sun’iy changlar - ishlab chiqarish jarayonlarida hosil bo‘ladigan changlar. Buni ishlab chiqarish changlari deb yuritiladi. Kimyoviy tarkibiga ko‘ra changlar organik va noorganik hamda aralash (organik va noorganik) changlarga bo‘linadi. Organik changlarga organik moddalar - o‘simlik, yog‘och, plastmassa kabilar changlari kiradi. Noorganik changlarga noorganik moddalar - kvars, asbest, ohak va turli mineral moddalar changlari kiradi. Chang va tutun umumiy holda aerozollar deb yuritiladi. Changlarning fizik va kimyoviy xossalari ularning dispersligi (maydalanganlik darajasi), zarrachalarining shakli, ularning inson organizmida erish qobiliyati hamda kimyoviy tarkibiga bog‘liq. Changning dispersliligi uning gigiyena jihatidan baholash uchun eng muhim alomati hisoblanadi. Changlarning havoda muallaq holatda bo‘lish davomliligi, nafas olish organlariga kirib borish chuqurligi, fizik-kimyoviy aktivligi va boshqa xossalari chang zarrachalarining o‘lchamlariga bog‘liq. Turli organik suyuqliklar bug‘lanib, havoda gidrozolni hosil qilishi mumkin. Bularni ham zararli omillar qatorida chang sifatida o‘rganilishi mumkin. Inson uchun eng xavfli changlar 0,2 dan 7 mk o‘lchamdagi changlar hisoblanib, bular nafas olish natijasida o‘pkaga kirib, o‘pkada o‘rnashib qoladi va turli xildagi o‘pka kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin. Bunda o‘pka alveolalari to‘silishi natijasida kasallik kelib chiqishi juda xavfli hisoblanadi. Changning disperslik darajasi ortib borishi bilan uning kimyoviy aktivligi ortadi. Changlarning eruvchanligi katta ahamiyatga ega. Agar chang zaharli bo‘lmasa, ularning hujayra suyuqliklarida erishi maqbul hisoblanadi. Zaharli changning hujayra suyuqliklarida yaxshi eruvchanligi esa zararli bo‘lib hisoblanadi. Chunki zaharli modda bu yo‘l bilan qonga o‘tadi va insonning butun organizmi bo‘ylab tarqaladi. Chang asosan nafas olish yo‘llariga, o‘pkaga, ko‘zga shuningdek, teriga ta’sir qiladi. O‘lchamlari 5 mk li va undan katta chang zarrachalarining hammasi yuqorigi nafas olish yo‘llarida, eng avvalo burun bo‘shlig‘ida ushlanib qoladi. Buning oqibatida shilliq parda shikastlanadi va yallig‘lanadi, burun bo‘shlig‘ining tozalash (filtrlash) darajasi pasayib ketadi. 5 mk dan kichik chang zarrachalari o‘pkagacha kirib boradi. Ular o‘pkada o’zoq turib qolishi natijasida pnevmokonioz kabi og‘ir kasallikni keltirib chiqarishi mumkin. Bu kasalliklar chang turlariga qarab quyidagicha bo‘ladi: silikoz, silikatoz - tarkibida kremniy Si mavjud bo‘lgan changlardan kelib chiqadi; asbestoz - tarkibida asbest changidan yo’zaga keladi; antrakoz - ko‘mir changi ta’sirida paydo bo‘ladi; sideroz - temir changi ta’sirida kelib chiqadi; allergoz - organik changlar ta’siridan yo’zaga keladi va hokazo. Shu kasalliklar kelib chiqishi hisobga olinib, chang sharoitida ishlashda changlardan himoya qilish vositalaridan foydalanish zarur
   
7. 
   Kimyoviy tarkibiga ko‘ra changlar organik va noorganik hamda aralash (organik va noorganik) changlarga bo‘linadi. Organik changlarga organik moddalar - o‘simlik, yog‘och, plastmassa kabilar changlari kiradi. Noorganik changlarga noorganik moddalar - kvars, asbest, ohak va turli mineral moddalar changlari kiradi. Chang va tutun umumiy holda aerozollar deb yuritiladi. Changlarning fizik va kimyoviy xossalari ularning dispersligi (maydalanganlik darajasi), zarrachalarining shakli, ularning inson organizmida erish qobiliyati hamda kimyoviy tarkibiga bog‘liq. Changning dispersliligi uning gigiyena jihatidan baholash uchun eng muhim alomati hisoblanadi. Changlarning havoda muallaq holatda bo‘lish davomliligi, nafas olish organlariga kirib borish chuqurligi, fizik-kimyoviy aktivligi va boshqa xossalari chang zarrachalarining o‘lchamlariga bog‘liq. Turli organik suyuqliklar bug‘lanib, havoda gidrozolni hosil qilishi mumkin. Bularni ham zararli omillar qatorida chang sifatida o‘rganilishi mumkin. Inson uchun eng xavfli changlar 0,2 dan 7 mk o‘lchamdagi changlar hisoblanib, bular nafas olish natijasida o‘pkaga kirib, o‘pkada o‘rnashib qoladi va turli xildagi o‘pka kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin. Bunda o‘pka alveolalari to‘silishi natijasida kasallik kelib chiqishi juda xavfli hisoblanadi. Changning disperslik darajasi ortib borishi bilan uning kimyoviy aktivligi ortadi. Changlarning eruvchanligi katta ahamiyatga ega. Agar chang zaharli bo‘lmasa, ularning hujayra suyuqliklarida erishi maqbul hisoblanadi. Zaharli changning hujayra suyuqliklarida yaxshi eruvchanligi esa zararli bo‘lib hisoblanadi. Chunki zaharli modda bu yo‘l bilan qonga o‘tadi va insonning butun organizmi bo‘ylab tarqaladi. Chang asosan nafas olish yo‘llariga, o‘pkaga, ko‘zga shuningdek, teriga ta’sir qiladi. O‘lchamlari 5 mk li va undan katta chang zarrachalarining hammasi yuqorigi nafas olish yo‘llarida, eng avvalo burun bo‘shlig‘ida ushlanib qoladi. Buning oqibatida shilliq parda shikastlanadi va yallig‘lanadi, burun bo‘shlig‘ining tozalash (filtrlash) darajasi pasayib ketadi. 5 mk dan kichik chang zarrachalari o‘pkagacha kirib boradi. Ular o‘pkada o’zoq turib qolishi natijasida pnevmokonioz kabi og‘ir kasallikni keltirib chiqarishi mumkin. Bu kasalliklar chang turlariga qarab quyidagicha bo‘ladi: silikoz, silikatoz - tarkibida kremniy Si mavjud bo‘lgan changlardan kelib chiqadi; asbestoz - tarkibida asbest changidan yo’zaga keladi; antrakoz - ko‘mir changi ta’sirida paydo bo‘ladi; sideroz - temir changi ta’sirida kelib chiqadi; allergoz - organik changlar ta’siridan yo’zaga keladi va hokazo. Shu kasalliklar kelib chiqishi hisobga olinib, chang sharoitida ishlashda changlardan himoya qilish vositalaridan foydalanish zarurh.
   

9. 
   Shovqin va titrash ishlab chiqarish korxonalaridagi yo’zaga kelishi mumkin bo‘lgan zararli omillardan hisoblanadi. Ishlab chiqarishda ishlovchilar uchun qulay mehnat sharoitlarini yaratishda ularning meyorlariga ham e’tibor beriladi. Shovqin va titrash qattiq, suyuq, gazsimon va boshqa xil jismlarning mexanik tebranishlaridir. Me`yordan yuqori, o’zoq ta`sir etgan Shovqin va titrashlar, keyinchalik organizmini zararlantirib, og’ir kasbiy kasalliklar kelib chiqishi sababchisidir. Sukunatni buzib, foydali tovush eshitishga halaqit beradigan tovushlarga shovqin deb ataladi. Titrash qattiq jismlar, mashina va jihozlarning tebranishidir. Kuchli, keskin va o’zoq davom etadigan Shovqin va titrashlar insonning sog’ligiga salbiy ta`sir ko`rsatib, natijada insonni tez charchatadi, ish unumdorligini pasaytiradi, asab va yurak tizimini ish faoliyatini bo’zadi. Shovqin va titrashning insonga ta’siri tebranishlar chastotasiga bog‘liq. 16 Gs dan kam chastotali tebranishlar odamga silkinish - titrash kabi ta’sir qiladi. Shovqin insonga aosan eshitish organlari orqali ta’sir etib, asb tizimlarini jarohatlaydi. Shuning uchun ham inson doimiy ravishda o‘zini shovqinlardan himoyalab yurishi zarur. Shovqinning o’zoq muddatli ta’siri ostida insonning eshitish organida kasallik paydo bo‘ladi. Shu bilan birga asab tizimi izdan chiqib, buning oqibatida qon bosimi, ko‘rish organlarida kasalliklar yo’zaga keladi. Titrash insonga bevosita ta’sir etuvchi mexanik tebranma kuch hisoblanib, u takrorlanuvchi bo‘lganligidan to‘lqinsimon tushunchaga ega deymiz. Titrash meyoridan ortishi bilan inson asab kasali, suyak bo‘g‘inlari va mushak kasalliklariga yo‘liqadi. Titrash ta’sirida doimiy ishlovchilar titrash ta’sirini kamaytiruvchi vositalardan foydalanishi talab etiladi. Insoning eshitish organi mexanik tebranishning 16 - 20000 Gts.gacha bo’lgan to`lqinlarini eshitadi. 15 Gts. dan past chastotadagi Shovqin infratovush, 20000 Gts. dan yuqorisi esa ul’tratovush hisoblanib, inson organizmiga salbiy biologik ta`sir ko`rsatadi. Tovush intensivligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: J = P2 /ρ · C bu yerda: J – tovush intensivligi, vt/; P – tovush bosimining miqdori, Pa; ρ – muhit zichligi kg/m3 ; C – tovush tezligi, m/s. Tovush to`lqinlarining 200 S haroratli muhitidagi tarqalish tezligi 343 m/s, po`latda 5000 m/s, betonda 4000 m/s. ga teng. Mashina va uskunalarda, kommunikatsiya va qurilmalarda mexanizatsiyalarning harakatdagi qismlarining nosozligi sababli, suyuqlik va gazlar quvurlar orqali bosim ostida o’zatilganda paydo bo’ladigan qisqa to`lqinli tebranishlar titrash deb ataladi. Titrash quyidagi ko`rinishda ifodalanadi: -titrash chastotasi f (Gts); -titrash amplitudasi A (mm); -titrash tezligi V (mm/s); -titrash tezlanishi w (mm/s2 ). Titrash uskuna, jihoz va kommunikatsiyalarning mexanik mustahkamligini va germetikligini sifatsizlanishiga olib kelishi va har xil avariyalarning sababchisidir. Titrash ta`sirida inson tanasidagi a`zolarning funktsional holatlarini ishdan chiqishi, markaziy asab, yurak va qon aylanish tizimida hamda harakatlanish a`zolarida salbiy o`zgarishlar sodir bo’ladi. Uning za-rarli ta`siri charchash, boshning, panja va suyak bug’inlarining og’rishi, haddan tashqari asabiylashish va harakat faoliyatining buzilishi bilan namoyon bo’ladi va ayrim hollarda tebranish kasalligining rivojlanishiga olib keladi. Uning og’ir shakllari, mehnat qobiliyatining qisman yoki butunlay yo`qolishiga olib keladi. Shovqin va titrashning ish joylarida ruxsat etilgan darajalari SanPiN N0067-96 berilgan. Ishlab chiqarishda dastgoh, mashina va qurilmalarning ishlashi natijasida shovqin va titrashlar yo’zaga keladi. Bunga asosiy sabablar: detal va qismlarning bir-biriga urilib ishlashi, ishqalanib ishlashi, bir-biriga nisbatan harakatlanishi, katta tezlikda harakatlanib havo molekulalarini katta tezlik bilan harakatlantirishi va hokazo. Bular inson organizmiga ta’sir ko‘rsatib, asosan asab tizimlari va eshitish organlarini, suyak to‘qimalarini kasallantiradi.
   
10. 
    . Shovqin va titrashning insonga ta’siri tebranishlar chastotasiga bog‘liq. 16 Gs dan kam chastotali tebranishlar odamga silkinish - titrash kabi ta’sir qiladi. Shovqin insonga aosan eshitish organlari orqali ta’sir etib, asb tizimlarini jarohatlaydi. Shuning uchun ham inson doimiy ravishda o‘zini shovqinlardan himoyalab yurishi zarur. Shovqinning o’zoq muddatli ta’siri ostida insonning eshitish organida kasallik paydo bo‘ladi. Shu bilan birga asab tizimi izdan chiqib, buning oqibatida qon bosimi, ko‘rish organlarida kasalliklar yo’zaga keladi. Titrash insonga bevosita ta’sir etuvchi mexanik tebranma kuch hisoblanib, u takrorlanuvchi bo‘lganligidan to‘lqinsimon tushunchaga ega deymiz. Titrash meyoridan ortishi bilan inson asab kasali, suyak bo‘g‘inlari va mushak kasalliklariga yo‘liqadi. Titrash ta’sirida doimiy ishlovchilar titrash ta’sirini kamaytiruvchi vositalardan foydalanishi talab etiladi. Insoning eshitish organi mexanik tebranishning 16 - 20000 Gts.gacha bo’lgan to`lqinlarini eshitadi. 15 Gts. dan past chastotadagi Shovqin infratovush, 20000 Gts. dan yuqorisi esa ul’tratovush hisoblanib, inson organizmiga salbiy biologik ta`sir ko`rsatadi.
    
11. 
    . Tabiiy shamollatish. Tabiy shamollatish tashqaridan bino ichiga kirgan sovuq havo bino ichidagi issiqlik hisobiga issiqlik qabul qilib, isigandan keyin hajmi kengayganligi sababli engillashib binoning yuqori tomonlariga qarab harakatlanadi va agar biz binoning yuqori qismida havoning chiqib ketishi uchun truba yoki tirqishlar hosil qilsak unda biz havoni tashqariga chiqarib yuborish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Bu jarayon har qanday sanoat korxonasi binosida, shuningdek qar qanday binoda, ayniqsa, sovuq faslda uzluksiz davom etadi va bu hodisani aeratsiya deb yuritiladi. Sanitar normalarga mos holda barcha xonalar tabiiy shamollatish mo‘ljallangan bo‘lishi kerak. Xonada havoning tabiiy harakatlanishi havodagi zichliklarning farqiga ko‘ra va tashqi havo bilan ichki havo bosimi farqlari hisobiga yuz beradi. Tabiiy shamollatish xonalarning chiqarish kanallari, shaxtalari va darchalari orqali amalga oshiriladi. Bular o‘z navbatida, xonadan katta hajmdagi havoni chiqarish va unga kiritishni mexanik shamollatkichlarsiz amalga oshiradi va bundan tashqari u mexanik shamollatish tizimidan arzondir. Tabiiy shamollatish issiq sexlardan ortiqcha issiqlikni chiqarishning eng yaxshi vositasi hisoblanadi. (3.3-rasm). Bu shamollatishning kamchiligi haroratiga, shamolning kuchi va yo‘nalishiga, tabiiy havo almashinishi qurilmalarini ishlash harakteriga ko‘ra 0,24( ) 1 х o орт t t Q G   tashkillashtirilgan va tashkillashtirilmagan turlarga bo‘linadi.
    

12. Ishlab chiqarishda yoritish mehnatning muhim gigiyenik ko‘rsatkichi, uni ilmiy tashkil etishning ajralmas qismi va ishlab chiqarish madaniyati hisoblanadi. Yorug‘lik orqali biz tashqi omillarning sifati shakli haqidagi informatsiyalarni ko‘zimiz orqali miyamizga etkazamiz. Yorug‘lik orqali biz narsalarni o‘lchami, rangini osonlik bilan seza olamiz. Yorug‘likda biz uzoq vaqt charchamasdan, sifatli va unumli ishlash mumkin. Yorug‘likni ta’sirida ishlab chiqarishda jarayonlarni xavfsiz bajarish mumkin. Normal yorug‘lik, ishlovchilarning ruhiy holatiga ijobiy ta’sir etadi. Yoritish tabiiy (bevosita quyosh yordamida uning nurlarini fazodagi diffuziyasi orqali) va sun’iy (elektrik lampalar yordamida amalga oshiriladigan) bo‘ladi. Etarli bo‘lmagan yorug‘likda inson besamar ishlaydi, tez charchaydi, oqibati shikastlanishga ham etib boradigan xato, yanglish harakatlar qilish ehtimoli ortadi. Shikastlanishlarning 5 foizi kasbiy kasallik – ishdagi uzoqni ko‘ra olmaslik (blizorukost) sabab bo‘ladi. Yorqinlikning birligi nit (Nt) hisoblanadi. Berilgan yo‘nalishdagi latta sirtlarning yorqinligi YA (Nt) quyidagiga hisoblanadi: YA=dI  /dScos  bu yerda dI  - yo‘nalishdagi nurlangan dS yuzaning yorug‘lik kuchi. Insonning ko‘zi yorug‘likni har xil ko‘rinishlariga moslashish qobiliyatiga ega. Ishchi zonalarda keskin soyalarning mavjudligi ko‘zni yorqinlikning o‘zgarishiga moslanuvchanligi darajasini buzadi va ko‘zni charchashini kuchayishiga olib keladi. Bu esa ishchilarni jarohatlanish ehtimolini oshiradi. Asosiy rang deb bevosita xonaning ichki sirtini ko‘zgatushuvchi umumiy rangi tushuniladi.

Qodirova Nafosat