Neft gaz sanoati chiqindisi ishlatilgan alkanolaminlarni xususiyatlari

---

Neft gaz sanoati chiqindisi - ishlatilgan alkanolaminlarni 
xususiyatlari
 
A.Maxsumov 
O.Sh.Madrimova 
Toshkent davlat kimyo texnologiya instituti 
 
Annotatsiya: Ushbu maqolada neft gaz sanoati chiqindisi - ishlatilgan 
alkanolaminlarni xususiyatlari to’g’risida batafsil ma’lumot berilgan. 
Kalit so’zlar: Neft gaz sanoati, chiqindi, alkanolaminlar 
Oil and gas industry waste - properties of used alkanolamines 
A.Makhsumov 
O.Sh.Madrimova 
Tashkent State Institute of Chemical Technology 
Abstract: This article provides detailed information on the properties of oil and 
gas industry waste - used alkanolamines. 
Keywords: Oil and gas industry, waste, alkanolamines 
Kirish
Mavzu dolzarbligi: Barchamizga maʼlumki hozirgi vaqtda gaz va neft sanoatida 
uglevodorod gazlarini vodorod sulfididan tozalash uchun asosan alkanolaminlarning 
suvli eritmalaridan foydalangan holda kimyosorbtsiya jarayonlari qo'llaniladi [1]. 
Amin gazini tozalash moslamasining tipik sxemasi gazni tozalash amalga oshiriladigan 
assimilyatsiya ustunidan, to’yingan absorbent qayta tiklanadigan desorberdan va 
texnologik ulanish va jarayonning ratsionalligini ta’minlash uchun yordamchi 
uskunalardan iborat [2]. Amin gazini tozalash qurilmasining ushbu sxemasining 
kamchiliklari tozalangan gaz bilan suv bug’lari va alkanolaminni yo’qotishdir.Bundan 
tashqari neft gaz sanoatidagi yana bir muammolardam biri alkanol amin changni yutish 
aralashmasi an’anaviy isitish yoki bug’lash operatsiyalari bilan osongina ajralib 
chiqmaydigan kislotalar tuzlari bilan ifloslanishi. Bunday hollarda alkanol amin 
eritmasining singdirish qobiliyati undagi barqaror tuzlarning konsentratsiyasiga 
mutanosib ravishda kamayadi. Ko’pincha barqaror tuz hosil bo’lishining boshqa zararli 
oqibatlari, masalan, yopishqoqlikning o’zgarishi, ko’piklanish, erimaydigan 
materiallarning cho’kishi muammolarga olib kelishidir. Oxir oqibat, siklik 
jarayonlarda ifloslangan changni yutish vositasi keyingi foydalanish uchun yaroqsiz 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848 (SJIF)
January 2023 / Volume 4 Issue 1
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
307

---

bo’lib qoladi va uni oddiy isitish yoki bug’ bilan tozalashdan ko’ra qat’iyroq usullar 
bilan olib tashlash yoki qayta tiklash kerak. 
Tadqiqot maqsad va vazifalari: Yuqoridagi dolzarb masalalardan kelib chiqib 
yaroqsiz holatga kelgan chiqindi mahsulot alkanolaminlarni qayta faollashtirish 
takroran foydalanish bugungi mavzuning maqsad va vazifalarini belgilaydi.Shu 
oʻrinda ishlatilgan Alkanolaminning fizik va kimyoviy xossalari tahlil qilish tadqiqot 
natijalarini belgilab beruvchi asosiy masaladir. 
Adabiyotlar tahlili
Alkanolaminlar rangsiz, yopishqoq, gigroskopik suyuqliklar, suv va past 
molekulyar og’irlikdagi spirtlar bilan barcha nisbatlarda aralashadi; ular qutbsiz 
erituvchilarda deyarli erimaydi. CO2 dan gazni tozalash jarayonlarida ishlatiladigan 
eng mashhur etanolaminlar: monoetanolamin (MEA), dietanolamin (DEA), 
trietanolamin (TEA), diglikolamin (DHA), diizopropanolamin (DIPA)lardir. 
Metildietanolamin (MDEA) [1]. 
Mono- va dietanolamin eng katta amaliy qo’llanilishini ega . DEA dan 
foydalanish, ayniqsa, H.S va CO bilan bir qatorda, manba gazida COS va CS mavjud 
bo’lib, ular MEA bilan qaytarilmas tarzda reaksiyaga kirishib, katta yo’qotishlarga olib 
keladigan hollarda to’g’ri keladi. CO2 ishtirokida H2S ni tanlab olish uchun uchinchi 
darajali amin-metildietanolamin ishlatiladi. 
Alkanolamin mahsulotlari oilasi etanol, izopropanol va butanol almashtirilgan 
aminlardan iborat. Alkanolaminlar ikki funktsiyali molekulalar bo’lib, ikkala 
aminokislota va spirtli funktsional guruhlarga ega. Natijada, ular aminlar va spirtlar 
uchun umumiy bo’lgan turli xil reaktsiyalarni boshdan kechiradilar. Ushbu fizik-
kimyoviy xususiyatlar tufayli alkanolaminlar sirt faol moddalar, kosmetika, hojatxona 
mahsulotlari, metallga ishlov berish suyuqliklari, to’qimachilik kimyoviy moddalari, 
gazni tozalash kimyoviy moddalari, qishloq xo’jaligi kimyoviy vositalari va tsement 
silliqlash vositalarini o’z ichiga olgan turli xil ilovalarda qo’llaniladi. Ushbu keng 
ko’lamli foydalanish va ilovalar tufayli, bu birikmalarning taqdiri va atrof-muhitga 
ta’sirini oʻrganish zarurati tug’iladi. 
Amin asosidagi tozalash zavodida birlamchi ahamiyatga ega alkanolaminlar 
monoetanolamin (MEA), dietanolamin (DEA), metildietanolamin (MDEA), di-2- 
propanolamin (DIPA) va diglikolamin (DGA) ni o’z ichiga oladi. So’nggi yigirma yil 
davomida AMP (2-amino-2-metil-1-propanol) kabi sterik to’sqinlik qiladigan amin 
kislotali gazlarni olib tashlash uchun oson hal qiluvchi sifatida taklif qilindi. AMP ning 
afzalliklari yuqori muvozanat yuklash qobiliyatini o’z ichiga oladi . MDEA suvli 
eritmasi vodorodni tanlab singdirish uchun erituvchi sifatida ishlatiladi. Biroq, kislota 
gazlarini alkanolaminlar bilan olib tashlash va ularni qayta tiklashda, 
alkanolaminlarning qaytarilmas o’zgarishi natijasida istalmagan birikmalar hosil 
bo’lishi mumkin, bu parchalanish deb ataladi. Degradatsiya alkanolaminning 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848 (SJIF)
January 2023 / Volume 4 Issue 1
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
308

---

yo’qolishiga olib keladi va u ko’piklanish, korroziya va ifloslanish kabi operatsion 
muammolarga ham olib kelishi mumkin. 
Metodologiya 
Biz ushbu tadqiqotda barcha ilmiy elektron hamda yozma manbalarni tahlil qilib 
amaliy qismida xromotografiya, Brigleb-Stuart modellari bo’yicha hisoblagan 
molekulalarning o’lchamlari ham berilgan.Tadqiqot Uchqir gazni qayta ishlash 
zavodida olib borildi. 
Natija va muhokama
Alkanolaminlarning ishlashi paytida ularning ko'piklanishi bilan bog'liq 
muammolar ko'pincha kuzatiladi. Bunday muammolar respublikaning barcha gazni 
qayta ishlash zavodlarida kuzatilgan, ularda bir necha ming tonna eskirgan va eskirgan 
alkanolaminlar yig‘ilgan. Shuni hisobga olish kerakki, bu alkanolaminlar 
Respublikada ishlab chiqarilmaydi. “O‘zbekneftgaz” AJ ma’lumotlariga ko‘ra, 2018 
yilda tabiiy gazni tozalash uchun 312 tonna DEA va 3522 tonna MDEA import 
qilingan bo‘lib, ularning har tonnasi mos ravishda 1780 dollar va 1950 dollarni tashkil 
etadi.
Alkanolaminlar, qoida tariqasida, suvli eritmalar shaklida qo’llaniladi. Eritmadagi 
amin kontsentratsiyasi juda xilma-xil bo’lishi mumkin va tajriba va uskunaning 
korroziyasini hisobga olgan holda tanlanadi. 
1-jadval 
Aminlarning suvli eritmalarining xossalari 
2-jadval 
Dastlabki va ishlatilgan alkanolaminlarning fizik-kimyoviy xossalari 
"Science and Education" Scientific Journal / Impact Factor 3.848 (SJIF)
January 2023 / Volume 4 Issue 1
www.openscience.uz / ISSN 2181-0842
309

---

*MEA - monoetanolamin; WMEA - chiqindi monoetanolamin; DEA - 
dietanolamin; WDEA - chiqindi dietanolamin; MDEA - metildietanolamin; WMDEA 
- chiqindi metildietanolamin. 
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, ikkilamchi alkanolaminlarning fizik-kimyoviy 
xossalari tabiiy gaz tarkibidagi kislotali gazlarni singdirishi natijasida o‘zgarishi, ya’ni 
qaynash va qovushqoqligi ortib, muzlash temperaturasi pasaygan. Tadqiqot va ularning 
tarkibi asosan so'rilgan kislotali gazlar va ularning birikmalaridan (H2S, CO2, CO va 
boshqalar) iborat ekanligini ko'rsatdi. Shunga asoslanib, biz ikkilamchi 
alkanolaminlarni kompozit elastomerik materiallarni ishlab chiqarishda kauchuk 
vulkanizatsiyasining gaz pedali sifatida qoʻllashimiz mumkin. 
Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, butadien-stirol kauchuklari tarkibiga rezina 
ikkilamchi alkanolaminlarning 100 massasiga 3 g.% qo'shilishi bilan vulkanizatsiya 
jarayonining boshlanishi ortadi, vulkanizatsiya vaqti qisqaradi va vulkanizatsiya 
tarmog’ining zichligi ortadi. 
XULOSA 
Turli fizik-kimyoviy usullar yordamida sanoat alkanolaminlarining asosiy 
xossalari va ularning suvdagi eritmalari o‘rganildi (1,2-jadvallar). Shuningdek, biz 
birinchi marta Brigleb-Styuart modellari bo’yicha alkanolaminlarning kritik 
o’lchamlarini hisobladik (1-jadval), chunki alkanolamin molekulalarining o’lchamlari 
to’g’risidagi olingan ma’lumotlar adsorbsion tozalash uchun adsorbentlarni tanlashda 
qo’llaniladi. Alkanolaminlar.Ishlatilgan va qayta tiklangan DEA ning sifat va miqdoriy 
manba, identifikatsiyasi GLC tomonidan aniqlandi. Berilgan ma’lumotlardan (2-
jadval) ko’rinib turibdiki, tabiiy gazni kislotadan tozalashda dietanolaminning 
sarflangan eritmasi tarkibida Regeneratsiyalangan eritma og’irligi 5,40% ni tashkil 
qiladi. Ushbu ma’lumotlardan kelib chiqadiki, DEA to’liq qayta tiklanmagan va 
shuning uchun uni tabiiy gazni kislotali komponentlardan tozalash uchun qayta 
ishlatish mumkin emas.