Neft va gaz konlari geologiyasi. Darslik. Toshdtu

3.11. Qatlam sharoitidagi gaz, kondensat va gidratlar 

---

68 
Tabiiy gazlar tg’yingan ugaevodorodlardan, (S
p
N
2p+2
) 
aksariyat metan (SN
4
) dan iborat bg’lib, uning miqdori 98% ga 
etadi. Metan bilan birga og’irroq uglevodorodlar va uglevodorod 
bg’lmagan gazlar (azot, vodorod, karbonat angidrit SO
2
, 
oltingugurt vodorod N
2
S) hamda inert gazlardan geliy -Ne, 
argon -Ar lar uchrab turadi, 
Tabiiy gazlar quyidagi guruhlarga bg’linadi; 
1. Faqat gaz konlaridan olinadigan va tarkibida og’ir 
uglevodorodlar bg’lmagan quruq gazlar. 
2. Yg’ldosh gazlar. Bunda quruq gazlar bilan birgalikda 
yog’li gazlar va gazsimon benzin aralash holda bg’ladi. 
3. Gidrat uyumlaridagi gazlar. 
Gazlarning tarkibiy qismi va ularning xossalari jadvalda 
berilgan. 
Aksariyat konlardagi gazlarning tarkibi butangacha 
(S
4
N
10
), ba’zan geksangacha (S
b
N
14
) keltiriladi va qolganlari (S
5
va S
7
dan yuqorilari) kg’pincha shartli ravishda qoldiq 
komponent tariqasida beriladi (1-jadval). 
Tarkibida og’ir uglevodorodlar (propan va butan) 75 
g/m
3
gacha miqdorda bg’lganda ularni shartli ravishda quruq 
gazlar deb yuritiladi. YOg’li gazlar tarkibida esa ularning 
miqdori 150 g/m
3
va undan ortiq bo’ladi. 
SHartli ravishda quruq gaz hisoblangan gazlar 
tarkibidagi yuqori uglevodorodlar hozirgi kundagi texnika 
darajasida 5 g/m
3 
gacha ajratib olinadi. 
Gaz aralashmasi massa yoki molyar ko’rinishda 
ifodalanadi. Gaz aralashmasini bilish uchun uning o’rtacha 
molekulyar massasini, kg/m
3
da o’lchanadigan o’rtacha 
zichligini yoki havoga nisbatan o’rtacha zichligini bilish lozim 
bo’ladi. 
Tabiiy gazning molekulyar massasi M quyidagicha 
ifodalanadi: 


п
i
i
i
i
X
М
М

---

69 
bu erda: M
i
– komponentning molekulyar massasi; 
X
i
– kompnentining xajmi (birning b¢laklari bilan 
ifodalanadi). 
Real gazlar uchun M=16+20 atrofida b¢ladi. Gazlarning 
zichligi 

g
quyidagicha hisoblanadi. 

g
=M/V
m
=M/24,05, 
bu erda: M – standart sharoitdai 1 mol gazning hajmi. 
Gazlarning zichligi aksariyat 

g
=0,71-1,0 kg/m
3
atrofida 
b¢ladi. Aksariyat gazlarning zichligi bosim va haroratga 
bog’liqdir, shuning uchun undan foydalanishni qulaylashtirish 
maqsadida amalda gazning havoga 

h
nisbatan zichligidan 
foydalaniladi, ya’ni 

g.x.
= 

g 
/

g
, yoki bu standart sharoitida 
quyidagichadir: 

g.x.
= 

g
/1,293 (2-jadval). 
Gaz holati tenlamasi tabiiy gazlarning fizik xossalarini 
aniqlashda ishlatiladi. Bu tenglama orqali gazlarning bosim, 
harorat va hajmlari orasidagi munosabatlar aniqlanadi.

---

70 
1-jadval. 
Tabiiy gazlar komponentlarining standart sharoitdagi (0,1 MPa va 20
0
S haroratdagi) 
asosiy xossalari 
Xossalari 
Belgi- 
lar 
SN
4
S
2
N
6
S
3
N
8
S
4
N
10
S
4
N
10
S
5
N
12
S
5
N
12
S
5
N
14
S
7
N
16
N
2
S0
2
H
2
S 
Molekulyar 
massasi 
M 
16,04 30,07 44 10 58,12 58,12 72,15 72,15 86,17 100,2 28,02 44,01 34,02 
1 kg gazning 
hajmi, m 
22,4 
1,40 
0,74 0,508 0,385 0,385 0,310 0,310 0,262 0,223 0,799 0,509 0,658 
Xavoga nisba- 
tan zichligi 
M
28,97 
0,554 1,038 1,522 2,006 2,006 2,490 2,490 2,974 3,499 0,967 1,514 1,173 
1m
3
gazning 
massasi, kg 
M 
22,4 
0,714 
1,35 
1,97 
2,85 
2
?
85 
3,22 
3,22 
3,81 
4,48 1,25 1,964 1,517 
Kritik bosim MPa 
22A 
4,58 
4,86 
4,34 
3,82 
3,57 
3,28 
3,30 
2,96 
2,70 3,46 7,50 
8,89 
Kritik harorat, 
MPa 
T
kd
191 
305 
370 
407 
425 
461 
470 
508 
540 124,4 304,1 373,4 

---

71 
2-jadval. 
Ba’zi konlar gazlarining komnonent tarkibi 
Kon 
SN
4
S
2
N
6
S
3
N
8
S
4
N
10
S
5 
yuqorilari 
Gaz (quruq 
gaz) 
97,2 
1,3 
0,9 
0,47 
0,13 
Vuktil 
(gazokondens
at koni) 
71,8 
8,7 
3,9 
2,8 
12,8 
Muxanovo 
(yg’ldosh gaz) 32,1 
20,2 
23,6 
10,6 
13,5 
Ideal gazlar uchun bu holat Mevdeleev-Klapeyron 
tenglamasi bilan belgilanadi: 
RV
P
= N R T,
bu erda: R - bosim, V
p
- ideal gazning hajmi, N - gazning 
kilomollari soni, R - gazning universal barqarorligi, T- harorat. 
Tabiiy gazlar ideal gazlar qonuniga bg’ysunmaydilar. 
SHuning uchun yuqoridagi tenglama quyidagi kg’rinishda 
beriladi: 
RV
P
=Z N R T,
bu erda: Z - g’ta siqiluvchanlik koeffitsientidir.
U bosim va haroratga bog’liq bg’lib, real gazlarning ideal 
gazlar qonunidan cheklanishini kg’rsatadi. 
G’ta siqiluvchanlik koeffitsienti Z bir xil sharoitdagi real 
gaz hajmining ideal gaz hajmiga nisbatidir. 
Z=V/V
p 

---

72 
Bu kg’rsatkich laboratoriya sharoitlarida aniqlanadi. 
Amalda esa uni aniqlash uchun G.Braun chizmasidan 
foydalaniladi. 
Bir komponetli gaz g’zgarmas haroratda har xil 
bosimlarda uch xil
holatda bg’lishi mumkin. Kritik harorat 
vaqtida biz bosimni har qancha oshirsak ham, gaz suyuqlikka 
aylanmaydi, demak bunday holatda suyuqlik va gazning 
g’rtasida farq bg’lmaydi. Tabiiy gaz kg’p komponentli sistema 
bg’lgani uchun unnng har bir komponentiga kritik holatlarni 
topish imkoniyati ishni
juda murakkablashtiradi. SHuning 
uchun Z koeffitsientini topish vaqtida g’rtacha kritik kg’rsatkich 
aniqlanadi. Buni soxta kritik nuqta deb ataladi. 
R
s.kr.
=

