Низомий номидаги тошкент давлат педагогика

 
 
 
 
 
 
 
 
 
Улар орасидаги баъзи муҳим фарқли томонлар, белгилар 
қуйидагилар: 
 
Нутқ маданияти – адабий тил билан боғлиқ ҳодиса. Унинг пайдо бўлиши, 
лисоний асоси, талаб ва мезонлари адабий тил ва унинг меъёрлари билан 
боғлиқдир. Нотиқлик санъати учун булар асосий белгилар эмас. Нотиқлар 
орасида адабий тил талабларига тўла амал қилмайдиганлар маълум лаҳжа 
ёки шевада ҳам чинакам нотиқлик санъатини намойиш қилувчилар 
учрайди. Сўзга чечанлик, нотиқлик тил материалининг характерига қараб 
эмас, нутқнинг тасирчанлигига, нутқий санъатга қараб белгиланади.

---

46 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Нотиқлик – бу нутқнинг оғзаки тақлиди. Нотиқлик санъати – 
оғзаки нутқ санъатидир. Нутқ маданияти эса нутқнинг ҳам оғзаки, ҳам 
ёзма шакли учун тааллуқли тушунча. 
Нутқ маданияти жамият аъзоларининг умумий нутқий фаолиятини 
кўзда тутади. Нутқ маданияти соҳасининг мақсад ва пировард орзуси 
барчанинг бутун халқнинг нутқини маданийлаштиришни 
мўлжаллайди. Классик маънодаги нотиқлик эса алоҳида шахсларнинг 
нутқий маҳоратини санъатини ифодалайди. Нотиқлик, асосан нутқ 
воситасида кишиларга муайян ғоя ва мақсадларни етказишни, уларни 
маълум бир мақсадга сафарбар қилиши кўзда тутади.
Нотиқ нутқи, асосан кўпчилик тингловчига, кенг аудиторияларга 
мўлжалланган бўлади. Нутқ маданияти мана шундай тингловчилардан 
ташқари кишилар орасида адотни, суҳбатларни якка кишига 
қаратилган нутқларни ҳам ўз ичига қамрайди.
Ҳар бир киши она тилининг имконият ва бойликларини яхши 
эгаллаган, нутқ маданияти талабларига жавоб борадиган сўзамол шахс 
бўлиши мумкин. Аммо ҳар бир шахс ҳам санъаткор маъносидаги 
нотиқ бўла олмаслиги мумкин. Лекин адабий тилдан фойдаланувчи 
ҳар бир нотиқ нутқ маданиятидан хабардор бўлиши шарт.
Нутқ маданияти кўпчиликни, кенг халқ оммасини кўзда тутиб иш 
кўрувчи соҳадир. Бу маънода нутқ маданияти кенг омма учун 
мўлжалланган талабдир, аммо нотиқлик бу аввало қобилият, шахсий 
қобилиятдир.
Нутқ маданияти – бу фақат нутқ ҳақидаги нутқий фаолиятга тегишли 
тушунча ва соҳа эмас, у тил маданияти билан ҳам, яъни адабий тилни 
ва унинг меъёрларини ўрганиш ва бу меъёрларни қайта ишлаш иши 
билан ҳам шуғулланади. Нотиқлик санъати эса бундай илмий-меъёрий 
фаолиятни кўзда тутмайди.

---

47 
Нутқ маданияти алоҳида таълимот сифатида қадимги Рим ва Афинада 
шаклланган, лекин бундан олдинроқ Миср, Оссурия, Вавилон, Ҳиндистонда 
пайдо бўлган деган тахминлар бор. Шунингдек, Марказий Осиё тарихида ҳам 
нотиқлик қадимдан давом этиб келаётганлиги ҳақида маълумотлар ҳам бор. 
Маҳмуд Қошғарийнинг “Девону луғатит турк” асари бунга мисол бўлади. 
Буюк бобокалонимиз А.Навоийнинг “Маҳбуб ул қулуб” асарининг 24 боби 
ҳам воизликка бағишлангандир. 
“Мантиқ ва нутқ маданияти” номли рисолада Нутқ маданияти нима? 
деган саволга “Юқори нутқ маданияти - бу фикрларни тил воситаси билан 
тўғри, аниқ ва таъсирчан қилиб бера олишдир” деб жавоб берилган. 
Нотиқлик ва нотиқлик санъати ҳақидаги фан анча қадимий тарихга эга, 
нутқ маданияти илмий муаммо ва илмий соҳа сифатида ҳали янги ва 
ётдир.
Нотиқлик санъати нотиқ учун олдиндан қандай сўзлаш схемаси ва 
режасини бермайди ва бу тип нутқ доимо ҳам олдиндан тайёрланган, 
тайёргарлик кўрилган нутқ эмас. Нутқ маданияти соҳаси эса, жамият 
аъзоларининг она тили, яъни адабий тил бойликлари ва воситаларидан 
мақсадга мувофиқ шароит ва услуб тақозосига кўра ўринли фойдалана 
олиш кўникмасини беради. Бундай кўникма, аслида ҳар қандай нотиқ 
учун ҳам зарур. 
Нотиқлик кўпроқ нутқнинг мазмунига, мантиқий асосларига 
мундарижавий тузилишига эътибор қилади, нутқ маданияти соҳаси 
эга, кўпроқ нутқнинг тил қурилиши – лисоний тузилишига эътибор 
қилади.
Нотиқлик, асосан аниқ бир шахс, нотиқ ёки гуруҳлар нотиқлари нутқи 
ҳақида қайғуради. Бунда у нотиқни тинглаётганлар, яъни кенг 
маънода тингловчилар оммаси нутқини ҳам кўзда тутмайди. Нутқ 
маданияти эса, бундан фарқли равишда умуман кишиларнинг нутқий 
фаолиятини, нутқ маданиятини мақсадига кўра ва нутқий фаолияти 
нуқтаи назаридан кенг мақсадли соҳа, нотиқлик эса тор соҳасидир.

---

48 
Юнонистон - жаҳон нотиқлик санъатининг йирик намояндаларини 
етказиб берди. Перикл, Лисий, Демосфен, Аристотель ана шулар 
жумласидандир. Перикл йирик сиёсий арбобгина бўлиб қолмай, кўзга 
кўринган нотиқ ҳам эди. Перикл нутқларининг бирорта матни ҳам бизга 
қадар етиб келмаган. Лекин унинг уста, кўзга кўринган нотиқ бўлганлиги 
ҳақида грек тарихчиси Фукидид маълумот беради. Перикл нутқи фикрнинг 
чуқурлиги, шаклнинг соддалиги, самимийлиги билан, тингловчилар 
руҳиятини эътиборга олганлиги билан характерланарди. 
Кайковуснинг XI аср Шарқ педагогикаси тарихида Қоят қимматли 
асарлар қаторида турувчи “Қобуснома”сида ҳам нотиқлик шарҳлари учун 
алоҳида боб ажратилганлиги бу санъатга бўлган, унинг санъаткорига бўлган 
қизиқишнинг орта борганлигини кўрсатади. “Қобуснома”нинг “Сухандонлик 
билан баланд мартабага эга бўлиш ҳақида” деб номланган еттинчи бобида ва 
ҳунарни эгаллашга бағишланган олтинчи бобида нотиқлик сирларига доир 
билдирилган мулоҳазалар нафақат ўша даврда, балки ҳозирда ҳам катта 
аҳамиятга эга.
Кайковус ҳамма ҳунарлар ичида сўз ҳунари-нотиқликни аъло деб 
билади. У нотиқликни эгаллашнинг йўли, биринчидан, “тинимсиз меҳнат, 
ўрганишдир”, дейди.