Низомий номидаги тошкент давлат

---

НИЗОМИЙ НОМИДАГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ 
ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТИ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
IX – XII АСРЛАРДАГИ
МАРКАЗИЙ ОСИЁ 
РЕНЕССАНСИ: ТАДҚИҚОТЛАР, 
ТАҲЛИЛЛАР ВА ХУЛОСАЛАР 
 
ХАЛҚАРО ИЛМИЙ-АМАЛИЙ КОНФЕРЕНЦИЯ 
МАТЕРИАЛЛАРИ 
 
Т Ў П Л А М И 
 
 
 
 
 
 
 
Тошкент – 2021 
 
 
 
 

---

X.DAVRONOV
Samarqand davlat universiteti 
 Tarix fakulteti "Jahon tarixi" kafedrasi assistenti 
 
XONLIKLAR DAVRIDA ELCHIILIK TAOMILI
Markaziy Osiyo xalqlari, jumladan, oʻzbek xalqi oʻzining juda 
boy va qadimiy tarixiga ega. Bu oʻlka inson madaniyati dastlabki 
kurtak otgan sarzaminlardan biri sanaladi. U butun tarix davomida 
umumbashariy qadriyatlarning takomillashuviga salmoqli hissa 
qo'shib kelgan. Ayniqsa, davlatning tashqi siyosat va diplomatiya 
masalasi mazkur hududda o'z tadrijiy rivojlanish yo'liga ega. Ushbu 
sohaning XVI-XIX asrlardagi rivojlanish tarixi, xususan, unda 
elchilarning o'rni masalasini tadqiq etish har qachongidan ham
ahamiyatlidir.
Elchining asosiy quroli so‘z ekanligi tarixiy manbalarida ko'p bor 
o‘z aksini topgan. Jumladan, XVII asrning oxirlarida yozilgan “Dastur 
al-muluk” asarida "elchi o‘tkir, yaltiroq shamshirga monand tildan 
chaqqonlik va mohirlik bilan foydalanishi lozim. Ammo uning ochiq 
yuzligi, go‘zal muomalasi biron-bir murosaga kelish yoki sulh tuzish 
paytida muloyim, yoqimli nutqidan taralib turgan so‘z javharlaridan 
bilinib tursin. Agar u o‘z nutqini avvalida dag‘al, qo‘rs, keskin so‘zlar 
borligini sezsa, bunday so‘zlarni yumshoqlik qaychisi bilan kesib 
tashlashi zarur. Elchi nutqining boshlanishida do‘q-po‘pisa tarzidagi 
so‘zlarni aytgan bo‘lsa, gapning xotimasini yaxshi, yoqimli 
munosabatlarni, 
mehribonlikni 
anglatadigan so‘zlar bilan tugatishi 
kerak
1
", — deb qayd etiladi. 
Shuningdek, “Elchi ko‘zi to‘q, 
ko‘ngli boy bo‘lib, fe’lidagi ayb-
nuqsonlarni aritmog‘i kerak”, - deb 
ta’kidlanadi. Bundan kelib chiqib, ko‘p hollarda elchilikka ma’naviy 
barkamollikka erishgan, turli ilmlarga ega kishilarni tayinlashga 
xarakat qilishgan. Buni O‘zbekiston xalqlarining turli davrlarida 
1
Xoja Sa ma ndar Termiziy. Da stur ul-muluk. Podshoxla rga qo‘lla nma - T.: Sha rq, 1997. B- 80 

---

hukm surgan sulolalar, hukmdorlar tomonidan boshqa davlatlarga 
yuborilgan elchilar misolida ham kuzatish mumkin. Ko‘p hollarda 
Markaziy Osiyodan uzoq va yaqin mamlakatlarga yuborilgan elchilik 
missiyasiga rahbarlik qilgan kishilar bilimdon shaxslardan, jumladan, 
musulmon ruhoniylaridan tayinlangan. 
XVI-XIX asrning birinchi yarmida Buxoro, Xiva va Qo‘qon 
xonliklarida turli murakkab, nomutanosib va ziddiyatli jarayonlar 
kechdi. Bu jarayonlarda islom dini va musulmon ruhoniylari muxim 
o‘rin tutdilar. Ularning nufuzi yuqori bo‘lgan sohalardan biri 
davlatning boshqaruv tizimi edi. Xonliklarda mavjud bo‘lgan 
murakkab ma’muriy-boshqaruv tizimida turli darajadagi diniy 
bilimlar sohiblari muhim o‘rin tutganlar. Ular o‘zlarining bilim 
doiralari, tajriba va uquvlari bilan turli mansab va lavozimlarni 
egallaganlar. Ularda elchilar tayinlash yoki xonliklarga chet 
mamlakatlardan siyosiy, iqtisodiy, diplomatik maqsadlarda kelgan 
elchilarni kutib olish, ularni joylashtirish va xonlikdagi faoliyatiga 
javobgar mansabdor shig'ovul lavozimi mavjud edi
.
Bu lavozim 
egalari ham ko‘p hollarda musulmon ruhoniylaridan tayinlangan. 
Musulmon ruhoniylarning ayrim vakillari xonliklarning tashqi 
xalqaro aloqalarida faol ishtirok etganlar. Jumladan, 1633-yilda 
Buxoroning oliy hukmdori Imomqulixonning Moskvaga yuborilgan 
elchisi, ayni vaqtda yirik ruhoniy bo‘lgan Kamoliddin Xoji Ota quliga 
berilgan yorliqda quyidagilar qayd etilgan edi: «... ikki muqaddas 
shaxar xojisi Kamoliddin Xoji Ota quli xalif uyi martabasiga teng 
uyning qullaridan biridir... u Hind va Iroq va Tara va Qozon va 
Moskva va boshqa mamlakatlarning qimmatbaxo mollari va 
gazmollarini xarakat qilib topib kelgan», — deb qayd etiladi. Savdoda 
ruhoniylarning ishtiroki haqida XIX asrning 30-yillarida Markaziy 
Osiyoda bo‘lgan ingliz ofitseri A. Berns ham guvohlik berib, 
quyidagilarni qayd etgan edi. Ingliz ofitseri, karvondagi choy savdosi 
bilan mashg‘ul savdogarlardan biri bilan yaxshi munosabatlar 
o‘rnatishga muvaffaq bo‘lgan. Bu shaxs haqida A. Berns: «U xo‘ja 
edi... shu bilan birga u savdogar va ruhoniy edi» - deb qayd etadi
2
. 
2
Ma nnonov B.S O‘zbek diploma tiya si ta rixi. – Toshkent.: JIDU, 2005. B-149.

---

Diniy ulamolar ko‘p hollarda o‘z zimmasiga yuklatilgan tashqi 
siyosat borasidagi muayyan bir vazifani hal qilish bilan birgalikda o‘zi 
birga yurgan karvonlarning turli yerlardan eson-omon o‘tib 
olishlariga baholi-qudrat xissa qo‘shganlar. Shunday hollardan biri 
haqida 1558-1560-yillarda Xiva va Buxoro xonliklarida bo‘lgan 
«Moskva savdo kompaniyasi»ning vakili ingliz Antoni Jenkinson 
xabar beradi. Uning yozishicha, ularning karvoniga nisbatan 
tajovuzkorlik harakatlari vujudga kelganida karvondagi diniy ulamo 
«tatar Azi» yordamga kelib, yo‘lto‘sarlar bilan muzokaralar olib 
borgan va karvonning eson-omon o‘z manziliga yetib olishiga imkon 
yaratgan. 
Din peshvolarining ayrim vakillari o‘zlarining tashqi siyosiy 
aloqalar o‘rnatish va rivojlantirishdagi faoliyatlari bilan turli 
xalqlarning yaqinlashuvi, ular madaniyatlarining biri-biriga o‘zaro 
ta’sir etishiga xizmat qilganlar. Islom dini ulamolari va turli tariqat 
vakillari Markaziy Osiyo davlatlarining tashqi siyosiy aloqalari 
rivojida nafaqat bevosita, balki bilvosita rol o‘ynaganlar
3
. Zero, o‘rta 
asr manbalarida elchilar ega bo‘lishi lozim bo‘lgan hislatlar haqida 
“Elchi uyat-andishali, sobit va tetik bo‘lishi kerak. U har bir mamlakat 
yozuvini o‘rgansa, yarashadi. Elchi turli tuman san’at-hunarlardan 
xabardor bo‘lsin”, - deb qayd etiladi. Shunday shaxslardan biri 
haqidagi XVI asr muallifi Xasanxoja Nisoriyning ushbu xabari 
diqqatga sazovordir. U “mashoyix va sayidlar natijasi Podshohoja bin 
Abdulvahhobxoja” haqida yozib, u shaxs “ayniqsa she’r san’ati va 
insho san’atini to‘la egallagandilar. Rum podshosi Xonngorga - mulki 
abadiy bo‘lsin — yoziladigan maktublarni alar insho qilganlar va bu 
xatlarni xazrat Xongor iltifot yuzasidan o‘z xazinasida (qimmatbaho 
matolar qatori) saqlashni buyurganlar”, - deb qayd etgan edi. 
O‘zbek xonliklariga jo‘natilayotgan Elchilar Moskvadan jo‘nash 
oldidan "ishonch yorlig‘i", ya’ni elchining shaxsini va elchilik 
vazifasini bajarishga vakil qilinganligini tasdiqlovchi hujjatni hamda 
3
Ma nnonov B.S. XIX a sr boshla rida gi Buxoroning xa lqa ro va ziyatiga oid sa yohatnomala r // “Insoniyatning mA daniy 
merosi – uchinchi ming yillikka ” Buxoro va Xiva 2500 yil: Xa lqa ro simpozium tezisla ri. – T.: O‘zbekiston, 1997. B- 
65

---

elchining va elchilik missiyasining vazifasi batafsil bayon etilgan 
"yo‘riqnoma" olar edilar. Bu yo‘riqnomada, shuningdek, elchiga 
begona mamlakatda turli vaziyatlarda: yo‘lda, muzokaralar paytida, 
qabul paytida, bazmlarda va boshqa vaqtda o‘zini tutish, o‘z 
podshosining obro‘yini to‘kmaslik haqida ko‘rsatma berilar edi. 
XVIII asrdan boshlab esa Rossiyadan O‘rta Osiyoga kelgan har 
bir kishiga, u elchilik missiyasi a’zosi bo‘lmasa ham, hukumat 
idoralaridan maxsus ko‘rsatmalar va yo‘riqnomalar olib, ularda 
kommunikatsiya yo‘llari, shaharlar va boshqalarga e’tibor qaratish 
kerakligi ta’kidlangan.
O‘zbekistan davlatchiligining hamma davrlarida elchining 
barcha ilm soxalaridan xabardor bo‘lishi, keng qamrovli bilimlar 
egasi bo‘lishiga aloxida e’tibor berganlar. Bu xususda “Turli-tuman 
fan asoslarini o‘rgansin, ayniqsa, badiiy so‘z sirlarini yaxshi 
o‘zlashtirsin. Agar she’riyatni yaxshi xis etsa, tushunsa, buning ustiga 
o‘zi she’rlar ham yozsa, nur ustiga nur bo‘ladi. Astronomiya, xandasa, 
ildiz chiqarish, yer satxini o‘lchash, matematika-geometriya ilmlarini 
elchi mukammal bilmog‘i lozim”, - deb qayd etiladi manbalardan 
birida. 
Elchilar har tomonlama komil bo‘lishi lozim bo‘lgan. Elchilar ega 
bo‘lgan xislatlar jumlasiga ularning muayyan jismoniy tayyorgarlikka 
ega bo‘lishini ham kiritish mumkin. Xususan, ularning dadil bo‘lishi, 
“chavgon o‘yiniga mohir, yoy tortishga qodir, qushchilik, ovchilik 
sirlaridan xabardor bo‘lishi hamda shaxmat va nard o‘yinlarini 
mukammal darajada o‘zlashtirishi lozimki, toki hariflari undan ustun 
bo‘lmasin”, - deb qayd etiladi manbalarda. Elchi ega bo‘lishi lozim 
bo‘lgan muhim fazilatlardan biri hozirjavoblik edi. 
O‘rta asr manbalarida, shuningdek, qanday toifadagi kishilarni 
elchilikka tayinlash nojoiz ekanligi ham ko‘rsatib o‘tilgan. Jumladan, 
XVII asr muallifi Xoja Samandar Termiziy to‘rt toifa odamni elchi 
sifatida yubormaslik tajribada isbotlanganligi haqida yozar ekan, 
ularning asosiy jihatlarini ko‘rsatib beradi. Uning yozishicha, birinchi 
toifa vakillari “podshohdan jafo ko‘rgan», ikkinchisi “mol-mulki, 
hurmat-izzati podshoh g‘azab shamoli bilan sovurilgan”, uchinchisi 

---

“o‘z amalidan haydalgan”, to‘rtinchisi esa “podshohning zarari 
hisobidan o‘z manfaatini ko‘zlagan, ya’ni davlat manfaatidan o‘z 
manfaatini ustun qo‘ygan” kishilarni davlat elchisi qilib yuborish 
aqldan uzoq ish hisoblangan. Muarrixning qayd etishicha, asrlar 
davomida shakllangan tajribadan shu narsa ayon bo‘ladiki, “zebu 
ziynatidan, obro'-e’tiboridan judo bo‘lgan odamning qalbida alam-
iztirob tikanagi qadalgan bo‘ladi. Shu bois bunday kishi dushmanning 
kuch-quvvati va shavkatini o‘z davlatining kuch-quvvatiga nisbatan 
ustun, ortiq, deb hisoblab, shunday bir paytda fursat topib, qalbida 
yashirinib yotgan adovatni yuzaga chiqarib, podshohiga xiyonat qilish 
yo‘liga kirib, unga qarshi fitna uyushtirishi mumkin”.
Buni nafaqat 
elchilar, balki turli amaldorlar, o‘z mol-mulkidan ayrilgan shaxslar 
xatti-harakatida ham kuzatish mumkin.
Elchilarni tayyorlashda ishlab chiqilgan talablardan biri — 
ogohlik va hushyorlik edi. Jumladan, XVII asrda qayd qilinganidek, 
elchi ikki masalada nihoyatda hushyor bo‘lishi, ya’ni “o‘z podshohiga 
sodiqligini ifodalash uchun mamlakatning nomusi, shon-shuhratini, 
saltanatning ulug‘vorligini ehtiyot qilishi, shuning bilan birga, 
dushman bilan bo‘lgan munosabatida uning makr-hiylasidan hamisha 
ogoh va hushyor bo‘lib turishi lozim” edi.
Biror yurtga jo‘natilayotgan elchiga “podshohning tili” deb 
qaralgan va unga nihoyatda katta e’tibor va ahamiyat berish zarurligi 
uqtirilgan. Jumladan, safar oldidan elchiga safarning mohiyati va 
mazmuni, undan kutilgan natijalar ko‘p mubolag‘ali so‘zlar bilan 
tushuntirish ta’kidlangan
4
. 
Elchilar 
nafaqat 
mamlakatlar 
va 
davlatlar 
o‘rtasidagi 
munosabatlarni o‘rnatish, balki mamlakat ichidagi siyosiy qarama- 
qarshiliklarni bartaraf etishda ham faol ishtirok etganlar. Masalan, 
Xoja Samandar Termiziy Subxonqulixon tomonidan Samarqandda 
Xojaqulibiy o‘torchi boshchiligida ko‘tarilgan isyonni bostirish va u 
bilan yarashish bitimini tuzish uchun ikki marta elchi qilib yuborilgan. 
Elchilar ega bo‘lishi lozim bo‘lgan fazilatlardan yana biri 
tadbirkorlik edi. Odatda uzoq yurtlarga yuborilgan elchilar ayni 
4
Ma nnonov B.S O‘zbek diploma tiya si ta rixi. – Toshkent.: JIDU, 2005. B-149.

---

vaqtda savdo ishlari bilan ham shug‘ullanganlar. Bunda savdoning 
ikki turi ular faoliyatida xarakterlaydigan jixatlarni yaqqol namoyon 
qiladi. Birinchi tur savdoda elchilar o‘z hukmdorlarining sovg‘alarini 
o‘zga yurt hukmdorlariga yetkazganlar. O‘z navbatida bu hukmdorlar 
elchi orqali uning hukmdoriga tegishli sovg‘a-salomlarni jo‘natgan. 
Bu holda olib kelingan mollardan, buni Rossiya bilan elchilik 
munosabatlarida yaqqol kuzatish mumkin, boj va soliqlar olinmagan. 
Ilmiy adabiyotlarda savdoning bunday turi sovg‘a-salom almashuv 
tarzida talqin qilinadi. 
Markaziy Osiyo xonliklariga tashrif buyurgan yoki xonliklardan 
o‘zga yurtlarga yo‘l olgan elchilar turli madaniyatlar, turmush tarzi, 
tabiiy va iqtisodiy boyliklarni o‘zaro ayirboshlash ishiga katta xissa 
qo‘shganlar. Ular o‘z mamlakatlarida ishlab chiqarilgan moddiy 
boyliklarni boshqa yurtlarga eltganlar, u yerlardan ham buning 
evaziga turli mahsulotlarni olib kelganlar. Elchilar davlatlar 
o‘rtasidagi savdo aloqalarining mustahkamlanishiga ham hissa 
qo‘shganlar.
Markaziy Osiyo xonliklari shaharlari turli karvon yo‘llari tutashib 
ketgan, qo‘shni dasht, uzoq va yaqin mamlakatlar aholisi vakillari tez-
tez qatnab turadigan yirik markazlar edi. Ular jumlasiga xorijiy Sharq 
va G‘arb mamlakatlaridan kelgan elchilar, harbiylar, savdogarlar, 
sayohatchilar va boshqa shaxslarni kiritish mumkin. Ayniqsa, elchilar 
va boshqa rasmiy shaxslar o‘z oldiga qo‘yilgan turli maqsadlarni 
amalga oshirishda asrlar davomida shakllangan karvon yo‘llari 
bo‘ylab harakatlanib, Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarining siyosiy, 
iqtisodiy va madaniy holatini o‘rganganlar. Buning yorqin misoli 
sifatida “Moskva savdo kompaniyasi”ning vakili Antoni Jenkinson 
tomonidan 1558-1560-yillarda Markaziy Osiyoga amalga oshirilgan 
tashrifni kiritish mumkin. Moskva davlati hukmdori Ivan Grozniyning 
yorliqlari bilan Markaziy Osiyoga kelgan bu vakil o‘z oldiga 
qo‘yilgan muayyan vazifalarni bajarish barobarida xonliklarning yirik 
shaharlari savdo imkoniyatlarini ham o‘rgangan va savdo-sotiq bilan 
ham shug‘ullangan. Bu o‘rinda XVI asr muarrixi Hofiz Tanish 
Buxoriyning quyidagi ma’lumoti diqqatga sazovordir. Uning 

---

yozishicha, Abdullaxonning o‘g‘li Abdulmo‘minni sunnat qilinishi 
munosabati bilan o‘tkazilgan bayramda bog‘ atrofi “farang gazlamasi 
va turli xil rangdagi ipak gazlamalar bilan bezatilgan” edi. Yevropada 
ishlab chiqarilgan “farang gazlamasi bu yerga albatta turli yo‘llar 
bilan elchilar hamda mahalliy va xorijiy savdogarlar tomonidan 
keltirilgan bo‘lishi mumkin.
Markaziy Osiyo xonliklarida xorijiy elchilarni kutib olish 
borasida ham bir qator tartiblar shakllangan edi. Xonliklarga kelgan 
elchilar mahalliy hukmdorlarning amaldorlari tomonidan tantanali 
kutib olingan. Bunga yorqin misol sifatida 1820-yilning 10-oktabrida 
Rossiyadan Buxoroga yo‘l olgan Negri missiyasini keltirish mumkin. 
Bu elchilikning tashkil etilishiga 1815-yilda Rossiya imperiyasi 
poytaxtiga kelgan amiri Haydarning elchisi iltimosnomasi asos b o‘lib 
xizmat qilgan edi. Unda savdo borasida shartnoma tuzish maqsadida 
Buxoroga rus elchiligi yuborishni so‘rab Rus hukumatiga murojaat 
qilingan edi. Rossiya tashqi ishlar vaziri K.V. Nesselrode Buxoro 
elchisining iltimosnomasini qabul qilib, podsho Aleksandr I bu 
taklifni ijobiy qabul qilishini aytadi. Biroq Buxoroga rus elchiligi 
faqatgina 1820-yilda yuboriladi. 
Elchilar zimmasiga ayrim hollarda muayyan vazifalar bilan 
birgalikda yashirin ma’lumotlar to‘plash vazifasi ham yuklatilar edi. 
Jumladan 1717-yilda Buxoroga Rossiyadan yuborilgan elchi Florio 
Beneveniga bir muhim maxfiy hujjat - uning Buxorodagi faoliyatiga 
oid yetti banddan iborat alohida topshiriq berilgan edi.
Shunday qilib, Markaziy Osiyoda turli xalqlar, so‘ngra davlatlar 
miqyosida ehtiyoj kuchayib borgan elchi shaxsi o‘rta asrlar davomida 
Markaziy Osiyo hududida yashagan xalqlar va mavjud bo‘lgan 
davlatlar - Buxoro, Xiva, Quqon xonliklari hayotida muhim rol 
egallaganlar. Bu davrda elchi va uning shaxsiga bo‘lgan talablar ham 
amaliy, ham nazariy jihatdan rivojlanib borgan. Elchi va u ega bo‘lishi 
lozim bo‘lgan hislatlar tizimi takomillashgan. Ular o‘rta asr 
mualliflarining bir qator asarlarida o‘z aksini topgan bo‘lib, bu davrda 
yashagan muarrixlar, adabiyotshunoslar, faylasuflar va boshqalar o‘z 

---

asarlarida keng qamrovli elchi obrazini xarakterlaydigan asosiy 
chizgilarni belgilab berishga muvaffaq bo‘lganlar. 
Adabiyotlar: 
1. Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. Podshoxlarga qo‘llanma - 
T.: Sharq, 1997. B- 80 
2. Mannonov B.S O‘zbek diplomatiyasi tarixi. – Toshkent.: JIDU, 2005.
B-149. 
3. Mannonov B.S. XIX asr boshlaridagi Buxoroning xalqaro vaziyatiga oid 
sayohatnomalar // “Insoniyatning mAdaniy merosi – uchinchi ming yillikka” 
Buxoro va Xiva 2500 yil: Xalqaro simpozium tezislari. – T.:O‘zbekiston, 1997. 
B-65