Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti “Tasdiqlayman”

2.3 O‘zbekistonda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni dars jarayoniga tadbiq etish usullari

Bugun O‘zbekiston demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyati quris yo‘lidan izcil borayotganligi ucun kadrlar tayyorlas tizimi tubdan isloh qilindi, davlat ijtimoiy siyosatida saxs mafaati va ta‘lim ustuvorligi qaror topdi. O‘quv-tarbiyaviy jarayonni ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan ta‘minlas zarurati ham Kadrlar tayyorlas milliy dasturini ro‘yobga ciqaris sartlaridan biridir. Shu sabab biz bu pedagogik fenomenning paydo bo‘lisi va rivojlanis jarayonini o‘rganisga tarixiy yondasmoqdamiz.
1977 yilda Budapestda o‘tkazilgan o‘qitis texnologiyasi bo‘yica Xalqaro semenarda ta‘limni texnologiyalastiris jarayoni bilan bog‘liq omillar rus olimi S.G. Sapovalenko tomonidan quyidagica belgilanadi:
- texnikani bilis va mukammal egallas;
- audiovizual fondi bilan tanis bo‘lis;
- texnik vositalardan foydalanis metodikasini egallas.
Biroq bu fikrning bir yoqlamaligi yaqqol ko‘zga taslanadi. Undan farqli o‘laroq g‘oyalar su seminar istirokcilari tomonidan aytildi. Misol ucun venger olimi L. Salai o‘qitis texnologiyasi doirasini bir munca kengaytirisga urinadi: rejalastiris, maqsad tahlili, o‘quv-tarbiyaviy jarayonini ilmiy asosda taskil etis, maqsad va mazmunga mos keladigan metodlar, vositalar va materiallarni tanlas bevosita PTni loyihalasdagi o‘qituvci faoliyatiga xosligini ta‘kitlaydi. Sunga yaqin fikrlar, ya‘ni o‘qitis texnologiyasi o‘zida yordamci vosita va yangi tizimni qamrab olgan holda o‘quv jarayonini rivojlantirisga, uning taskiliy sakllarini, metodlarini, mazmunini o‘zgartirgan holda o‘qituvci va o‘qituvcilarning pedagogik tafakkurlanisiga ta‘sir ko‘rsatisi J. Tseller tomonidan ta‘kidlandi. Bu ma‘lumotlar sundan dalolat beradiki, 70-yillar oxiriga kelib cet ellarda texnika rivoji va ta‘limni kompyuterlas darajasiga bog‘liq holda PTning ikkita jihatlari alohida ajratilib ko‘rsatilgan va tadqiq qilingan: I) o‘quv jarayoniga texnik vositalarni joriy etis; 2) amaliy masalalar yecimini topisda bilimlar tizimidan foydalanis. Misol ucun, Yaponiyada bu davrda olib borilgan tadqiqotlar o‘quv jarayonini texnologiyalastirisning birinci yunalisi, ya‘ni ta‘limning yangi texnik vositalarni yaratis va o‘quv jarayoniga qo‘llas vilan bog‘liq bo‘lgan (Nosinisono arou, Edicational Tecnology in Japan, Audio sal Instruction, November, 1979).
Bunday holat bosqa qator davlatlar ucun ham xarakterli bo‘lib, PTning ikkinci yo‘nalisi – nazariy-didaktik jihatlari 80-yillarning bosida AQS va Angliyada tadqiqot ob‘ektiga aylandi. Cunki “texnologiya” so‘zi keng ma‘noda nazariy bilimlarni amaliyot maqsadida ko‘ciris, bu ko‘cirisning aniq yo‘llarini islab ciqis zarurati e‘tirof etildi.
Sunday qilib, 80-yillarda PTning mohiyatini oydinlastirga bo‘lgan urinislar yanada davom ettirildi. Bu soha Rossiyalik pedagog olimlarning diqqatini ham jalb eta bosladi. PTning rivojlanis tarixi T.A.Ilinaning ilmiy maqolalarida burjua didaktikasining yo‘nalisi sifatida talqin etilsada, u birincilar qatorida o‘z hamkasbalarini bu muammo bilan sug‘ullanisga da‘vat etadi va cet el maktablari va pedagogikasida bu sohadagi yangi va qiziqarli nasrlarning barcasini kuzatis foydali ekanligini alohida ta‘kidlaydi. Su boisdan 80-yillarning oxiri, 90-yillarda PTning nazariy va amaliy jihatlarini tadqiq qilis Rossiyada keng yo‘lga qo‘yildi. Akademik V.P.Bespalkoning 1989 yilda nasr etilgan “Slagaeme pedagogiceskoy texnologii” kitobi bu sohadagi yirik tadqiqotlarning natijasi hisoblanadi. O‘rni kelganda ta‘kidlas joizki, 80-yillardayoq Vladimir Pavlovic tomonidan PTning ilmiy maktabi yaratilgan edi va kitob muallifi ham su dargohda taxsil olganligini alohida faxr bilan tilga oladi: Ustoz g‘oyasi: “PT- amaliyotga joriy etiladigan ma‘lum pedagogik tizim loyihasidir”. Bugungi kunda ana su kontseptsiya pedagogik jamiyat tomonidan tan olindi va olimlar tomonidan ta‘limiy texnologiyalarni loyihalas va rivojlantirida foydalanib kelinmoqda. Fikrimizning dalili sifatida “Pedagogika” jurnalida cop etilayotgan qator maqolalarni keltiris mumkin.
Xo‘sh, PT mamlakatimiz ta‘lim tizimida, qolaversa, pedagogik nasrlarda ilmiy tusunca tarzda qacon paydo bo‘ldi? Subhasiz, yangi soha 1997 yilda Kadrlar tayyorlas milliy dasturida dolzabr tadqiqot ob‘ekti darajasiga ko‘tarildi va ijtimoiy buyurtma sifatida yuzaga qalqib ciqdi. Su bilan birgalikda mustaqilikning dastlabki yillaridayoq bu muammoga qo‘l urildi, aniqrog‘i 1993 yilda “Xalq ta‘limi” jurnalida cop etilgan maqolada birinci marta PT tusuncasi mohiyati, uning ta‘rifi va ma‘lum pedagogik tizim doirasidagi talqini yoritildi.
Bugun esa PT mavzusi bo‘yica mamlakatimizda nazariy va amaliy konferentsiyalarni uyustiris, vaqtli matbuotlarda maqolalarning tez-tez ko‘zga taslanib turisi ijtimoiy voqelikka aylanib borayotganligi quvonclidir. 1997 yil may oyida Samarqand Davlat universittetida o‘tkazilgan “Oliy ta‘limning hozirgi dolzabr muammolari” Oliy o‘quv yurtlariaro ilmiy-metodik konferentsiyaning yalpi yig‘ilisida “Pedagogik texnologiya: kontseptual tahlil” mavzusida ma‘ruza qilindi. Ma‘ruzada ta‘limni texnologiyalastiris jarayoni ijtimoiy byuurtma mavjudligi e‘tirof etildi, PT ta‘rifi, mohiyati va tarixi hamda zamonaviy loyihasi metodologik yondasuvlar asosida tahlil qilindi.
PT muammolariga oid olimlarning fikrlari vaqtli nasrlarda, “Ma‘rifat”, “Ucitel Uzbekistana” kabi ro‘znomalarda muntazam ravisda yoritilib boradi. Demak,bu mavzu nazariyasi va amaliyoti ko‘p ming sonli auditoriyaga kirib borayapti, o‘qituvcilar kunlik faoliyatlarida ulardan foydalanayotganligi ma‘lum.
G.K.Selevko tomonidan PTga oid yirik metodik asar – o‘quv qo‘llanma yaratildi va unda pedagogik texnologiyalar tasnifi keltiriladi. Olim PTlarni o‘n ikki turga ajratadi:

1. 
   Qo‘llanis darajasi bo‘yica (umumpedagogik; xususiy predmetli; lokalli, modulli, tor pedagogik).
   
2. 
   Falsafiy asos bo‘yica (materializm, idealizm, dialektik, metafizik, insonparvar, noinsonparvar, antroposofiya, teosofiya, progmatizm, ekzistentsializm, stsionizm).
   
3. 
   \Ruhiy rivojlantirisning yetakci omillari bo‘yica (biogenli, sotsiogenli, psixogenli, idealistik).
   
4. 
   O‘zlastiris kontseptsiyasi bo‘yica (assotsativ – reflektorli, rivojlantiruvci, bexevioristik, gestalttexnologiya, suggestiv, neyrolingvistik).
   
5. 
   Saxs tuzilmasiga yo‘naltirilganlik bo‘yica (informatsion, operatsion, hayajonli – badiiy, hayajonli – ahloqiy, o‘z – o‘zini rivojlantiruvci, evristik va amaliy).
   
6. 
   Mazmuni va tuzilis xarakteri bo‘yica(ta‘limiy va tarbiyaviy, dunyoviy va diniy, umumta‘lim va kasbga yo‘naltirilgan,gumanitar va texnokratik, turlica sohaviy texnologiyalar, xususiy predmetli hamda mono texnologiyalar, poli texnologiyalar).
   
7. 
   Taskiliy sakllar bo‘yica (sinf – dars, muqobilli, akademik, yakka tartibli, guruhli, jamoa bo‘lib o‘qis usullari, tabaqalastirilgan ta‘lim).
   
8. 
   Bilis faoliyatini taskil etis va bosqaris turi bo‘yica (ma‘ruzali klassik o‘qitis; audiovizualli texnik vositalar yordamida o‘qitis; “maslahatci tizim”; kitob yordamida o‘qitis; “kicik guruh” tizimi; kompyuterli o‘qitis; “repititor” tizimi; “dasturli ta‘lim” – V.P.Bespalko).
   
9. 
   Bolaga yondasis bo‘yica (avtoritar, didaktotsentrik, saxsga yo‘nalgan texnologiyalar, hamkorlik texnologiyasi, erkin tarbiyalas texnologiyasi, ezoterik texnologiyalar).
   
10. 
    Ustuvor metodlar bo‘yica (reproduktiv, tusuntiris – ko‘rsatis, rivojlantiruvci ta‘lim, muammoli ta‘lim, ijodiy; dasturli ta‘lim, dialogli, o‘yinli ta‘lim, o‘z-o‘zini o‘qitis ta‘limi, informatsion ta‘lim).
    
11. 
    Mavjud an‘anaviy tizimlarni yanligas yo‘nalislari bo‘yica (munosabatlarani insonparvarlastiris va demokratlastiris asosida; bolalar faoliyatini faollastiris va jadallastiris asosida; taskillastiris va bosqaris samaradorligi asosida; o‘quv materiallarni metodik va didaktik rekonstruktsiyalas asosida; tabiatan monandlik, muqobillik texnologiyalari; mualliflik maktabining yagona texnologiyasi).
    
12. 
    Taxsil oluvsilar toifasi bo‘yica (ommaviy texnologiya, olg‘a odimlovci ta‘lim, to‘ldiruvci; o‘zlastirmovcilar bilan islas texnologiyalari, iqtidorlilar bilan islas texnologiyalari).
    

Sunday qilib, PT kontseptsiyasining rivojlanis tarixini kuzatis natijalari asosida bu sohadi sermasaqqat izlanislarni olib borayotgan tadqiqotcilarni faoliyat darajalariga bog‘liq holda sartli uc guruhga ajratis mumkin:
1. Ba‘zi “jonkuyar” olimlarning PTni pedagogikadagi zamonaviy yo‘nalisi, deb an‘anaviy yondasislari va o‘z imkoniyatlari doirasida muammoga ilk bor qo‘l urislari. Ular “tasodifiy ” guruh vakillaridir.
2. Ta‘limning bugungi axvoliga qayg‘uradiganlar va uni inqirozdan qutqaruvci kuc texnologiyalastiris, deb qaraydigan “qisman ijodkor” guruhiga mansub tadqiqotcilar.
3. Bu guruh a‘zolari texnologiyalastirisni ob‘ektiv jarayon, deb xisoblaydilar va yangi sifatiy muammolarni yecis ucun ta‘limni evolyutsion jarayonga ko‘taris sartlaridan biri ekanligini e‘tirof etgan holda ijod qilmoqdalar. Ular “ilmiy” guruhni taskil etadilar.
Ta‘limning qaysi sohasiga yangiliklarning kiritilishi va qo‘llanilishiga qarab, birinchi mezonga quyidagi yangiliklarni kiritish mumkin: 1) ta‘lim mazmunida, 2) texnologiyasida, 3) tashkil qilishda, 4) boshqarish tizimida.
Yangiliklarni joriy qilishning yo‘llaridan qat‘iy nazar ularni quyidagilarga ajratish mumkin:
a) tizimli, rejali, oldindan o‘ylangan;
b) kutilmagan, o‘z-o‘zidan paydo bo‘lgan, to‘satdan paydo bo‘lgan.
Yangiliklarni joriy qilish tadbirlarining kengligi va chuqurligidan qat‘iy nazar ularning quyidagi turlarini sanab o‘tish mumkin:
a) ommaviy, katta, global, tizimli, keskin, asosli, muhim, jiddiy, chuqur va boshqalar;
b) qisman, kichik, mayda.
Yangilikning paydo bo‘lish xususiyatiga qarab ularni quyidagicha birlashtirish mumkin: a) tashqi va b) ichki.
Yuqorida ko‘rsatilgan xususiyatlar ta‘lim oluvchi manfaatdorligining yuksak darajasini belgilaydi, natijada ta‘lim jarayonining samaradorligi ortadi.
Yangiliklarni joriy qilish asosida ta‘lim berish quyidagi holatlarda yuqori samara beradi:
1) shaxsiy qiziqtiruvchi omillarga asoslangan bo‘lganda. Talabalar o‘quv jarayoni uchun mas‘uliyatli bo‘ladalar, chunki ular o‘z ehtiyojlarini yaxshi biladilar;
2) birinchi navbatdagi ehtiyojlarga javob berganda. Ta‘lim talabalarning birinchi navbatdagi ehtiyojlaridan kelib chiqqanda o‘qishga intilish yuqori darajada bo‘ladi;
3) talabalarning jalb etilishini ta‘minlaganda.
O‘quv jarayonida sustkashlik bilan emas faol ishtirok etish;
4) mustaqil fikrga asoslanganda.
O‘quv jarayoni mustaqil fikrga asoslanganda, u eng katta samara keltiradi, talabalar bir-birlaridan o‘rganadilar;
5) teskari aloqani ta‘minlaganda.
Samarali bilim berilishi uchun yo‘naltiruvchi va qo‘llab quvvatlovchi teskari aloqa mavjud bo‘lishi talab etiladi;
7) o‘rganuvchilarga nisbatan hurmat namoyish etilganda.
O‘qituvchi hamda talabalar o‘rtasida o‘zaro hurmat va ishonch mavjud bo‘lishi uchun o‘quv jarayoniga yordam beradi;
8) do‘stona muhit yaratilganda.
Do‘stona kayfiyatda bo‘lgan talaba cho‘chib o‘tirgan, hayajonlanayotgan, badjahl talabaga nisbatan materialni ancha osonroq o‘zlashtirib oladi.
9) qulay vaziyat sodir bo‘lganda.
Talabada o‘zlashtirishga nisbatan motiv hosil bo‘lsa, o‘quv materialini tez va oson o‘zlashtiradi.

Xulosa

Hozirgi jamiyat, madaniyat va ta'lim taraqqiyoti sharoitida o’qituvchi innovasiya faoliyatiga bo’lgan zaruriyat quyidagilar bilan o’lchanadi:
"ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish ta'lim tizimi, metodologiya va o’quv jarayoni
texnologiyasining tubdan yangilashni talab qiladi. Bunday sharoitda o’qituvchining innovasiya faoliyati pedagogik yangiliklarni yaratish, o’zlashtirish va foydalanishdan iborat bo’ladi;
"ta'lim mazmunini insonparvarlashtirish doimo o’qitishning yangi tashkiliy shakllarini, texnologiyalarini qidirishni taqozo qiladi;
"pedagogik yangilikni o’zlashtirish va uni tatbiq etishga nisbatan o’qituvchining munosabati xarakteri o’zgarishi.
O’qituvchining innovasion faoliyati tahlili yangilik kiritishning samaradorligini belgilovchi muayyan me'yorlardan foydalanishni talab qiladi. Bunday me'yorlarga - yangilik, maqbullik (optimalnost), yuqori natijalilik, ommaviy tajribalarda innovasiyani ijodiy qo’llash imkoniyatlari kiradi. Yangilik pedagogik yangilik me'yori sifatida o’zida taklif qilinadigan yangini, yangilik darajasi mohiyatini aks ettiradi. Pedagog olimlar yangilikning qo’llanish mashxurligi darajasi va sohasiga ko’ra farqlanadigan mutlaq, chegaralangan mutlaq, shartli, sub'ektiv darajalarini farqlaydilar.
Maqbullik me'yori o’qituvchi va talabaning natijaga erishish uchun sarflangan kuch va vositalarini bildiradi.
Natijalilik o’qituvchi faoliyatidagi muayyan muhim ijobiy natijalarni bildiradi. Pedagogik yangilik o’z mohiyatiga ko’ra ommaviy tajribalar mulki bo’lib qolishi lozim. Pedagogika yangilikni dastlab ayrim o’qituvchilarning faoliyatiga olib kiriladi. Keyingi bosqichda - sinalgandan va ob'ektiv baho olgandan so’ng pedagogik yangilik ommaviy tatbiq etishga tavsiya etiladi.
O’qituvchining innovasion faoliyati o’z ichiga yangilikni tahlil qilish va unga baho berish, kelgusidagi harakatlarning maqsadi va konsepsiyasini shakllantirish, ushbu rejani amalga oshirish va tahrir qilish, samaradorlikka baho berishni qamrab oladi. Innovasion faoliyatning samaradorligi pedagog shaxsiyati bilan belgilanadi. V.A. Slastenin tadqiqotlarida o’qituvchining innovasion faoliyatga bo’lgan qobiliyatlarining asosiy xislatlari belgilab berilgan. Unga quyidagi xislatlar taalluqli:
"shaxsning ijodiy-motivasion yo’nalganligi, bu - qiziquvchanlik, ijodiy qiziqish; ijodiy yutuqlarga intil ish; peshqadamlikka intilish; o’z kamolotiga intilish va boshqalar;
"kreativlik, bu - hayolot (fantastlik), faraz; qoliplardan holi bo’lish, tavakkal qilish,
tanqidiy fikrlash, baho bera olish qobiliyati, o’zicha mushohada yuritish, refleksiya;
"kasbiy faoliyatni baholash, bu - ijodiy faoliyat metodologiyasini egallash qobiliyati;
pedagogik tadqiqot metodlarini egallash qobiliyati; mualliflik konsepsiyasi faoliyat texnologiyasini yaratish qobiliyati, ziddiyatni ijodiy bartaraf qilish qobiliyati; ijodiy faoliyatda hamkorlik va o’zaro yordam berish qobiliyati va boshqalar;
"o’qituvchining individual qobiliyati, bu - ijodiy faoliyat sur'ati; shaxsning ijodiy faoliyatdagi ish qobiliyati; qat'iyatlik, o’ziga ishonch; mas'uliyatlilik, halollik, haqiqatgo’ylik, o’zini tuta bilish va boshqalar.
Innovasion faoliyat tadqiqotlari o’qituvchining innovasion faoliyatga hozirligi me'yorlarini belgilashga imkon berdi (V.A. Slastenin):
"innovasion foliyatga bo’lgan zaruriyatni anglash; "ijodiy faoliyatga jalb qilinishiga shaylik;
"shaxsiy maqsadlarni innovasion faoliyat bilan moslashtirish; "ijodiy muvaffaqiyatsizliklarni yengishga shaylik;
"innovasion faoliyatni ijro etish uchun texnologik shaylik darajasi; "innovasion faoliyatning kasbiy mustaqillikka ta'siri;
"kasbiy refleksiyaga bo’lgan qobiliyat. Oliy maktabdagi innovasiya jarayonlari xarakteri kiritilgan yangiliklar xususiyatlari, o’qituvchilarning kasbiy imkoniyatlari, yangilik kiritish tashabbuskorlari va ishtirokchilarining innovasion faoliyatlari xususiyatlari bilan belgilanadi.
Talabaning FISh___________________________________________________
___________________________________________________ ta’lim yo’nalishi
___________kurs _____________guruh
Fan nomi__________________________________________________________
Kurs ishi mavzusi ___________________________________________________
__________________________________________________________________

№	E’tibor beriladigan holatlar	Baholarning taqsimlanishi	Qo’yilgan baho
1	Kurs ishining tuzilmasi
2	Mavzuning dolzarbligini asoslash
3	Maqsadning tо’g’ri qо’yilganligi va yechimga erishilganligi
4	Mavzuni yoritishda foydalanilgan adabiyotlar tahlili
5	Mavzuni yoritish metodlarining tо’g’ri tanlanganligi va tatbiq qilinganligi
6	Aniqlangan nazariy ma’lumotlarni amalda sinab kо’rilganligi va asoslanganligi
7	Dars ishlanmalarini tayyorlashda pedagogik texnologiyalarning tо’g’ri qо’llanilganligi
8	Taqdimot
9	Olingan yakuniy xulosalarning belgilangan maqsadga muvofiqligi
10	Kurs ishning maqsadi, mohiyati, olingan natija va xulosalarni bayon qilishi
	Ball	100 ball