Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti
Download 24 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
- Undosh tovushlaming
- Undoshlar tasnifi.
- OZBEK YOZUVI XARIXI
- 2. Morfologik vozav
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI I.A z im o v , M . S a p a m iy o z o v a ONA TILIDAN MA’RUZALAR УА TESTLAR MAJMUASI (oily o ‘quv yurtlariga kiruvchilar uchun) T oshkent — 2008 Mazkur metodik qo‘llanma oily o‘quv yurtlariga kiruvchilar uchun umumiy o‘rta ta’lim va o‘rta maxsus ta’lim ona tili dasturlari va darsliklari asosida tayyorlangan. Q o‘llanm a “Ona tili” kursining fonetika, leksikologiya, frazeologiya, so‘z tarkibi, so‘z yasalishi, morfologiya, sintaksis, punktuatsiya, uslubiyat bo‘ limlari haqida normativ ma’ lumotlami o‘z ichiga olgan. “Ona tili” fanining har bir bo' limi bo'yicha keng hajmda testlar majmui ham berilgan. Mas’ul muharrir: Taqrizchilar: Texnik muharrir: N.M.Mahmudov f.f.d., professor H. A. Jamolxonov Nizomiy nomidagi TDPU professori, filologiya fanlari nomzodi. N.Mahkamov 0 ‘zFATil va adabiyot instituti terminologiya bo‘limi mudiri, filologiya fanlari nomzodi. Y. Azimova Mazkur metodik qo ‘ lanma Nizomiy nomidagi TDPU Ilmiy kengashning 2008 yil 29 may 10/5.20. sonli qarori bilan nashrga tavsiya etilgan. © Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti, 2008 y. KIRISH 0 ‘zbek tili O lto y tilla ri o ilasinin g turk iy tilla r gu ruhiga m ansub.Turkiy tillar guruhi o ‘zbek, qozoq, qorachoy, yoqut, gagauz, turk, ozarbayjon, qirg‘iz, turkm an, uyg‘ur, ta ta r kabi 24 ta tilni o ‘z ichiga oladi. 0 ‘zbek adabiy tili milliy tilning bir qismi b o ‘lib fonetik, leksik, gram m atik jihatdan sayqallashtirilgan, m e ’yorlashtirilgan tildir. Adabiy til ikkita: og‘zaki va yozm a shaklga ega. -o g ‘zaki shakl — orfoepiyada. — -yozm a shakl — orfografiyada o ‘rganiladi: Adabiy til ikki m anba asosida boyiydi: -ichki manba -tdshqirnanba. Ichki manba asosida tilning boyishiga: a)shevalar; b )o ‘zbek tili so‘z yasash im koniyatlari asosida yangi so‘zlam i yasash usullari kiradi. M asalan: gxAchi, kitobxo/i, kayanchak, о ‘yin goh, о ‘t x o ‘r, qo ’Iqop Ja sh q i manba asosida tilning boyishiga qardosh bo 'lm agan tillardan so‘zlam ing o ‘zlashishi va iste’molda bo‘lish hodisasi kiradi: fa k u l’tet, kollej, stol, stul, menejer, broker va h.к . Til jam iyat taraqqiyoti bilan birgalikda rivojlanib boradi. Tilda eng k o ‘p o ‘zgarish tilning leksik sathida, y a’ni leksikologiyada yuz beradi. Shevalar adabiy tilning ichki asosidir. Y aqin shevalar birligi lahja deyiladi. 0 ‘zbek tilifla 3ta lahja mavjud: 1. Oarluq lahjasi 27TJipchoq lahjasi 3 .0 ‘g ‘uz lahjasi: Oarluq lahiasi: adabiy tilning tayanch lahjasi b o ‘lib T oshkent va Farg‘ona shahar shevalarini o ‘z ichiga oladi. Farg‘ona shevasi - m orfologik (gram m atik) jihatdan; T oshkent shevasi - fonetik jih atd an adabiy tilning tayanchi b o ‘lib hisoblanadi. O ip cho q lahiasi - b arch a-j-lo v c h i shevalam i o ‘z ichiga oladi. 3 Q ‘g‘uz lahiasi:- ianubiv Xorazm shevalarini o ‘z ichiga oladi. 0 ‘zbek tilining tarixiy taraqqiyot bosqichlari: J f. Qadimgi turkiy til (V -V III asr); m anbalari: “ O 'rx u n Enasoy” yozma yodgorliklari. Bu yodgorliklar XVIII asrda topib o'rganilgan. 2. Turkiy til X -X II asrda ijod qilingan yozm a m anbalarni o ‘z ichiga oladi: Y usuf Xos Hojibning — “Q utadg‘u bilig” , A hm ad Yugnakiyning — “ H ibat-ul haqoyiq” asarlari. 3 .Eski о ‘zbek adabiy tili XIV-XIX asrlardagi yozm a manbalarini o ‘z ichiga oladi. 4. Yangi о ‘zbek adabiy tili XX asm ing 20-yillaridan mustaqillik yillarigacha b o lg a n yozma m anbalarni o ‘z ichiga oladi. 5.M ustaqillik davri о ‘zbek adabiy tili 1991 yildan hozirgi kungacha b o lg a n davr adabiy m anbalari shular sirasidandir. FONETIKA Tilshunoslikning fonetika b o lim i tilning tovush to m on ini - nutq tovushlarini o ‘rganuvchi b o ‘liindir. N u tq tovushlari—nutq a ’zolari y o rdam ida hosil b o ‘luvchi tovushlardir. Tarkibidagi shovqin va ovoz miqdoriga k o ‘ra nutq tovushlari unli va undoshlarga b o ‘linadi. Unli tovushlar faqat ovozdan iborat b o iib , talaffuzda to ‘siqqa uchramaydi. Ular: А: О: I: E: U: 0 ‘: Old q ato r unlilar - A: I: E: O rqa q ato r unlilar - O: U: O ': Undosh tovushlaming tarkibi ovoz va shovqindan iborat b o iib , talaffuzda to ‘siqqa uchraydi. 0 ‘zbek tilid a 24 ta u n d o sh tovush bor: В: B: G : D: J (portlovchi):J:(sirg‘aluvchi): Z: Y: K: L: M: N: N G : P: R: S: T: F: X: Sh: Ch: Q: G ‘: H: Undoshlar tasnifi. U n dosh tovushlar uch tom onlam a tasn if qilinadi: 1.Hosil b o lish o ‘rniga ko‘ra; 2.Hosil b o lish usuliga kola;.-.., 3.0voz va shovqin (un paychalari) ishtirokiga ko‘ra. Hosil b o lis h o ‘m iga ko‘ra tasnifda undosh tovushning qaysi nutq a’zosida hosil bolishi nazarda tutiladi. Unga ko‘ralab undoshlari, til undoshlari va b o ‘g‘iz undoshlarifarqlanadi. 1. Lab undoshlari: В, P, M , y , F tovushlari. Shundan : B, 4 Р , М tovushlari lablarda hosil b o ig an lig i uchu n lab-lab; V, F tovushlari lab va tishda hosil b o ‘lganligi uchun lab-tish undoshlari deyiladi. 2. Til oldi undoshlari: D , J (portlovchi), J (sirg ‘aluvchi), Z, L, N , R , S , T , S h, Ch. 3.Til o ‘rta undoshi: Y 4.Sayoz til orqa undoshlari: K, N g, G. 5.C h uqur til orqa undoshlari: Q , G ‘, X. 6.B o‘g‘iz undoshi: H: Hosil b o ‘lish usuliea k o ‘ra. B unda o ‘pkadan kelayotgan havo oqim ining to ‘siqdan qay tarzda o ‘tishi nazarda tutiladi va quyidagi turkumlarga ajraladi: l.Sofportlovchilar. Bunda og‘iz bo ‘shlig‘idagi nutq a ’zolarining juftlashishi asosida to ‘siq hosil bo ‘ladi va to ‘siq zich yopiladi. Havo oqimi ushbu to ‘siqqa urilib, portlashi natijasida tovush hosil b o iad i. Ularga B , G , D, К , P , Q tovushlari kiradi. 2. Q orishiq portlovchilar. B unday tovushlarning tarkibi bitta portlovchi va bitta sirg‘aluvchi tovush qorishishidan iborat b o ‘ladi. Unga J , Ch undoshlari kiradi. J qorishiq portlovchi undoshi tarkibida D (portlovchi) va J (sirg'aluvchi) tovushlari, Ch qorishiq portlovchi undoshi tarkibida T (portlovchi) va Sh (sirg‘aluvchi) tovushlari qorishgan. 3.Sirg‘aluvchi undoshlar. Bunda nutq a ’zolari juftlashadi, lekin jipslashm aydi, to ‘siq zich yopilm aydi.H avo oqim i to r oraliqdan sirg‘alib chiqadi. Ularga J(sirg ‘aluvchi), Y, F, Z , S , L, R tovushlari kiradi. B ulardan L - yon tovush, R - titroq tovush deb ham yuritiladi. 4.Portlovchi - sirg‘aluvchilar (burun tovushlari). Bu tovushlar hosil b o ‘lishida og‘iz b o ‘shlig‘i a ’zolarida to ‘siq zich yopiladi va undosh tovush og‘izdan portlab, burundan sirg‘alib chiqadi. Bularga M , N , NG undoshlari kiradi. U n paychalarining ishtirokiga ko‘ra nutq tovushlarining jarangli va jarangsiz turlari farqlanadi. Jarangli - B, G , D, Z, G ‘, J, J,V, L, M , N , Ng, R, Y. Jarangsiz - P, К, T, S, X ,C h , Sh, F , P , Q, H. L, M , N , N g, R, Y tovushlari sonorlar deb ham yuritiladi. S onor tovushlar tarkibida ovoz m iqdori kuchli b o ‘ladi. 5 BO‘G‘IN B o‘g‘in - bir havo zarbi bilan aytiluvchi tovush yoki tovushlar yig'indisidir. B o‘g‘in k o ‘chirish va b o ‘g ‘inga ajratish hodisalarini farqlash lozim. Bo‘g‘inga ajratish fonetik hodisa b o ‘lib, unda so‘z talaffuzidagi havo zarblari asosida ajratiladi. B o‘g‘inning asosini unli tovush tashkil qiladi. 0 ‘zbek tilida bo‘g‘inning quyidagi shakllari mavjud: -b ir unlidan iborat b o ‘g‘in: o-ta, a-na; -b ir unli va bir undoshdan iborat b o ‘g ‘in: bo-la, ti-la: -ikki undosh va bir unlidan iborat b o ‘g‘in: tas-diq, m ak-tab; -uch undosh va bir unlidan iborat b o ‘g‘in: port-lash, g ‘isht-ni; - to ‘rt undosh va bir unlidan iborat b o ‘g‘in : trans-port, sport- chi. BQ ‘G ‘IN TU R L A R I. So‘zning qanday tovush bilan tugashiga ko‘ra bo‘g‘inlaming ochiq bo‘g‘in va yopiq bo‘g‘in turlari farqlanadi. Ochiq bo ‘g ‘in - bir unlidan iborat yoki unli bilan tugagan b o ‘g ‘indir: a-ra-va, m u-o-m a-la, m a-na, Bu-xo-ro. Yopiq bo‘g ‘in - undosh bilan tugagan b o ‘g‘indir: ach-chiq, is- siq, mak-tab. S o‘zlaming qanday tovush bilan boshlanishiga ko‘ra berkitilgan va berkitilmagan b o ‘g‘in turlari farqlanadi. B erkitilean b o 'tfin - undosh bilan boshlangan b o ‘g‘indir: pi- choq. B erkitilm asan bo'& iit- unli bilan boshlanuvchi b o ‘g‘indir: E ’- zo-za", m a-o-rif. B o ’g ’inga ajratish va b o ’g ’in k o ’chirish qoidalari quyidagicha farqlanadi. Bo’g’inga ajratish fonetik hodisa bo’lib, unga ko’ra so’zlar tarkibidagi unli tovushlarga va havo zarblariga ko’ra bo’g’inga ajratiladi. B o ’g ’in k o ’chirish - so ’zni satrdan satrga k o ’chirish - im lo qoidasi b o ’lib, orfografiyada o ’rganiladi. Bo‘g‘inga ajratish: Zul-fi-ya B o‘g‘in k o ‘chirish: Zul-fiya B O ‘G ‘IN K O ‘C H IR IS H Q O ID A L A M B O ‘G ‘IN K O ‘C H IR IS H Q O ID A L A R I im lo qoidasi b o ‘lib, tilshunoslikning orfografiya b o iim id a o ‘rganiladi. Test sinovlarida b o ‘g ‘in k o ‘chirish va b o ‘g ‘inga ajratish hodisalarini farqlash lozimligini nazarda tutgan holda biz bu ikki hodisani qiyosan berishni maqsadga muvofiq deb hisobladik. Quyidagi holatlarda so‘z satrdan satrga ko‘chiriladi: 6 -so ‘z b o ‘g‘inlar asosida k o ‘chiriladi: tez-da, sah-ro; -y o lg ‘iz h arfdan iborat b o ‘g ‘in keyingi b o ‘g ‘in tark ib id a ko ‘chiriladi: ota, m at-baa, ona, a ka -u ka -ng h a rf birikm asi bir tovushn i ifodalagand a b o ‘lm asd an k o ‘chiriladi: k o ‘-ngil, ing-ra, si-ngil. Lekin -n va -g alohida tovushlam i ifodalaganda ham da ruscha baynalmilal so‘zlarda b o ‘lib ko‘chiriladi: kon-gress, so ‘n-gan, ton-gach, in-gliz, tan-gens. -S h ,c h h a rf birikm asi b o 'lm asd an k o ‘chiriladi: me-shchan, pome-shchik. -q isq artm a so ‘z la rd a b o ‘g‘in k o ‘chirilm aydi: 0 ‘zM U, ToshMI, 0 ‘zJTU. URG'U S o‘z tarkibidagi biro r b o ‘g‘inning yoki gapdagi so ‘zlardan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq, cho‘ziqroq aytilishiga urg‘u deyiladi: B ola“ , bolala“ r. U rg ‘u ikki xil b o ‘ladi: gap urg ‘usi va so ‘z urg‘usi. Gap u rs'u si- m a’no urg‘usi yoki m antiqiy urg‘u ham deyiladi. G ap d a so'zlovchining e ’tibori qaratilgan b o ‘lak kesim oldida joylashadi va m antiqiy urg‘u oladi: Kecha Samarqanddan Toshkentga samolyotda m en keldim ega- m antiqiy urg‘u olgan. M en Samarqanddan Maskvaga samolyotda kecha keldim - payt holi m antiqiy urg‘u olgan. Men Samarqanddan samolyotda keldim — to ‘ldiruvchi mantiqiy urg‘u olgan. S o 'z urefusi- so‘zdaai b o ‘g‘inlardan biriga tushadi. O 'zbek tilida asosan so‘z urg‘usi oxirgi b o ‘g‘inda bo'ladi: qalam — qalamdon — qalamdonda. Quyidagi hollarda urg‘u so‘z oxiriga tushmaydi: 1.—m a - fe’lning bo'lishsiz shakli q o ‘shimchasi: borma, qarama. Lekin - m a so‘z yasovchi q o ‘shim chasi urg‘u oladi: olma (fe’l), olma (ot): yig'm a (fe’U, yig'm a (sifat). 2 .—man, -san, -miz, -siz - fe’lning shaxs-son q o ‘shim chalari urg‘u olm aydi: b o ram an , borm aym an. Lekin —siz so‘z yasovchi q o ‘shim chasi urg‘u oladi (asosdan anglashilgan narsaga ega bo'lm aganlik m a ’nosida): mevasiz, odobsiz, gulsiz. Ъ.- c h a , -day, -dek - ravish yasovchi qo'shim chalari u rg ‘u olm aydi: qishloqcha, m uzday, birdek. Lekin ~ c h a - o tlard a 7 kichraytirish, erkalash q o ‘shim chasi urg‘u oladi: qishloqcha (ot), qishloqcha (ravish). 4 .Q o ‘shim cha — yuklam alar u rg‘u olm aydi: bugunoq, senmi, sen-chi. J u m la d a n , —k u , -d a , -gina, -oq, —yoq, -m i, -ch i yuklam alari u rg ‘u olm aydi. Lekin —gina otlardagi erkalatish q o ‘shim chasi u rg ‘u oladi: F aq at shu qizgina keldi.(yuklam a) Qizginam, quvonchim mening. (ot). 5.Sonlardagi m a ’no turlarin i yasovchi q o ‘shim chalar u rg‘u olm aydi: beshta, ikko v , ikkovlon, o‘ninchi, beshtacha, to'rttadan, oltita. 6.A yrim o lm oshlarda u rg ‘u oxiriga tushm aydi: ham m a, jam i, yalpi, ban, allakim , ba ’zi. 7.A yrim ravishlarda urg‘u oxiriga tushm aydi: hamisha, aslo, tezda, qahramonlarcha, asosan, taxm inan, vijdonan. 8.Ayrim bog‘lovchilarda: ammo, chunki, toki, zero, lekin, garchi. 9 .II-III-sh a x s buyruq - istak mayli fe’llarida ham urg‘u oxiriga tushm aydi: olqi, qara, kelsin, o ‘qisin. S o‘z u rg ‘usining ikki xil vazifasi bor: l .S o ‘zdagi b o ‘g ‘in la rd a n biriga tu sh a d i, u rg ‘u li b o ‘g ‘in boshqalariga nisbatan kuchliroq, ch o'ziq ro q talaffuz qilinadi. 2.Shakldosh so'zlarda m a ’no farqlash vazifasini bajaradi, bunda shakldosh (om onim ) so'zlarda urg‘u yordam ida m a ’no farqlanadi: H o 'zir keldi (payt m a ’nosida qach o n keldi?) H ozir bo ‘Idi (tayyor, shay m a ’n o sid a), b og‘la r (o t) bo'g lar (fe’l), ku n d a kelm oq ('ravish), kunda toblanmoq (ot). ORFOEPIYA Adabiy tilning og ‘zaki shaklini, adabiy talaffuz m e ’yorlarini o ‘rganuvchi bo‘limdir. Orfoepiyada so‘zlar, ular tarkibidagi tovushlar, so 'zn in g asos va q o ‘sh im chalarin i to ‘g‘ri talaffuz qilish qoidalari o ‘rganiladi. Tilshunoslikning bu b o ‘lim i ayrim unlilar orfoepiyasi, a y rim u n d o s h la r o rf o e p iy a s i, a y rim g ra m m a tik fo r m a la r (qo'shim chalar) orfoepiyasi qism lariga bo/linadi. U nd o sh tovushlar orfoepiyasi k o ‘pro q yon tovushlar t a ’sirida yuz beradigan fonetik hodisalarga bog‘liq b o ‘ladi. Ayrim undoshlar talaffuzida adabiy til m e’yorlariga m os ravishda tovush moslashishi kuzatiladi. • keyingi tovush oldingi tovushni o ‘ziga m oslashtiradi: shanba = shamba, t o ‘n ka = to ‘ngka, yigitcha = yigichcha, ijtimoiy = ishtimoiy kabi. U shbu m isollam ing uchtasida hosil b o lish o'rniga ko‘ra m oslashuv, bittasida esa ovoz va shovqin ishtirokiga k o ‘ra m oslashuv yuz bergan. • oldingi tovush keyingi tovushni o ‘ziga moslashtiradi: ketdi = ketti, ishga = ishka. • b a’zan so‘z oxirida jarangli tovushlar jarangsiz tovush tarzida talaffuz qilinadi (b, d, g, v kabi tovushlar): barg = bark, girdob = girdop, obod = obot. • b a ’zan bir tovush boshqa n o o ‘xshash tovushga almashadi: zarur = zaril, koridor = kalidor. • b a’zan talaffuzda tovushlar o ‘m i almashadi: tuproq = turpoq, yom g‘ir = y o g ‘mir. GRAFIKA Yozuv va yozuv vositalarini, tovush va h a rf m unosabatlarini o ‘rganuvchi b o ‘limdir. Tovush fonetikada, harfgrafikada o ‘rganiladi, Tovushlar talaffuz qilinadi, harflar yozuv vositasi sanaladi. H a rf tovushning yozuvdagi ifodasidir. Lekin h a r doim h am tovush va harf bir-biriga muvofiq kelavermaydi. Masalan: tingla, ong, singmoq, achchiq, shu ’la kabi so ‘zlarda tovush va harflar soni bir xil emas. Yozuv vositalariga harflar va tinish belgilari kiradi. H arflam ing m a’lum tartibdagi tizim i alifbo (alfavit) deyiladi. Yangi 0 ‘zbek-yozuvi alifbosida 29ta harf bor: • ^ B b D d E e > f G g ^ h l i > j Kk U M m N n O o P p Qq R r Ss Tt(UU Vv Xx Yy Z z Ь У G ’g ’ Sh sh Ch ch Ng ng O'ZBEK YOZUVI XARIXI Eng qacfimgi yozuvlaf sifatida so‘e‘d. orom iv. runiv (runik) yozuvlari sanaladi. Eng k o ‘p iste’m olda uzoq m uddat b o ‘lgan yozuv arab yozuvidir. Arab yozuvi bilan birga eng k o ‘p davom etgan turkiy xalqlar yozuvi sifatida uyg‘u r yozuvi ko‘rsatOadi. 1929- yilgacha arab yozuvi iste’m olda b o ig a n . 1929-1940 villarda lotin yozuvi, 1940 yil 8-m ay qarori bilan rus alifbosi negtztdagi o ‘zbek yozuviga (kirillisa)ga o ‘tilgan. U o ‘z ichiga 33 ta h a rfv a 2ta belgi (ayirish va yum shatish)ni olgan. 0 ‘zbek tilining xos tovushlarini ifodalovchi tovushlari sifatida 0 ‘, Q, G ‘, H harflari kiritilgan. 1993- yil 2-sentabr qarori bilan lotin yozuviga asoslangan yangi o ‘zbek yozuviga o ‘tildi. Yangi o ‘zbek yozuvining im lo qoidalari 1995- yil 24- avgustda tasdiqlangan. 9 ORFOGRAFIYA Bu b o ’lim adabiy tiln in g yo zm a shaklini, t o ‘g ‘ri yozuv qoidalarini (im lo qoidalarini) o ‘rganadi. Im lo qodalari quyidagi tamoyillarga asoslanadi: Fonetik vozuv- bu yozuv qoidasiga k o 'ra so ‘z o ‘zak-negizida birorta fonetik hodisa kuzatiladi. Fonetik hodisalaiga asosga qo‘shimcha q o ‘shilishi bilan yuz beradigan tovush tushishi, tovush almashishi, tovush orttirilishi hodisalari kiradi. Tovush tushishi - bunga ko‘ra asosga qo‘shimcha qo‘shilishi natijasida asosda unli yoki undosh tovush tushib qoladi. Masalan: • past, sust asoslariga —ay fe’l yasovchi qo‘shim chasi qo‘shilsa tovush tushadi: pasay, susay. • ikki, olti, yetti kabi sonlarga jam lovchi son q o ‘shim chasi q o ‘shilsa (-ov, -ala, -ovlon) asosdagi / unlisi tushib qoladi: ikkov, yettalasi, oltovlon. • men, sen kabi olm oshlarga qaratqich va tushu m kelishiklari q o ‘shim chasi (—ni,-ning) q o ‘shilsa bitta n tovushi tushib qoladi: meni, seni, mening, sening. • bag‘ir, k o ‘ngil, shahar kabi so'zlarga egalik q o ‘shim chasi q o ‘shilsa ikkinchi b o ‘g‘indagi a, i, u kabi unlilar tushib qoladi: shahri, ko'ngli, bag'rim, b u m i kabi. Tovush orttirilishi - bunda asosga q o ‘shim cha q o ‘shilishi bilan asos tarkibida undosh tovushlar orttiriladi: • a chi, isi, sasi so'zlariga —q so‘z yasovchi qo‘shimchasi qo‘shilsa tovush orttiriladi: achchiq, issiq, sassiq. • u, bu, shu ko'rsatish olmoshlariga jo ‘nalish, o ‘rin-payt, chiqish kelishiklari ( - g a , -da, -dan ) ham da —day, -cha qo'shim chalari qo‘shilsa —n tovushi orttiriladi: unga, bunga, shunga, unda, bundan, shundan, shuncha, bunday. Tovush alm ashishi (o 'zsa rish i)- b unda asosga q o ‘shim cha qo'shilganda bir tovush boshqa tovushga almashadi: • b o ‘ya, tara, sana, sayla, tanla kabi asoslarga —q yoki — v qo'shimchalari qo'shilsa, asosdagi -a tovushi -o tovushiga almashadi: b o ‘yoq, sanoq, taroq, saylov, tanlov. • yosh, son, ot kabi so'zlarga ~a qo'shim chasi qo'shilsa: son+a — sana, ot+a = ata. • -ga, -gani, -guncha kabi — g tovushi bilan boshlanuvchi q o 'sh im ch ala r oxiri —k, q tovushlari bilan tugagan so'zlarga qo'shilsa, asos yoki q o 'sh im ch a tarkibida tovush alm ashadi: t ekkuncha, terakka,chiqqani, buloqqa, oqquncha. 10 • oxiri —k ,-q tovushlari bilan tugaydigan so ‘zlarga egalik q o ‘shimchasi q o ‘shilganda asos tarkibidagi jarangsiz tovush jarangli tovushga almashadi: buloq+i-bulog‘i, yurak+i-yuragi, tilak+i-tilagi, bilak+i-bilagi. Lekin idrok, huquq, mashq, park, kabi so'zlarga egalik qo'shim chasi qo'shilsa tovush alm ashishi yuz berm aydi: idroki, mashqi, huquqi, parki kabi. 2. Morfologik vozav - so 'z asosi va q o 'sh im chalarini aynan yozish dem akdir. B unga k o 'ra so'z va uning qism lari talaffuzidan qat’i nazar asliga ko'ra yoziladi, ya’ni asosga qo'shim cha qo'shilishi bilan so'z tarkibida tovush o'zgarishi kuzatilmaydi. So'z va qo'shimcha aslan qanday bo'lsa, shunday yoziladi. M asalan: • fe’lning zam o n va shaxs qo'shim chasi qanday eshitilishi va talaffuz qilinishidan q at’i nazar, doim —di shaklida yoziladi: ket+di = ketdi, borib +di = boribdi. • -dan, -da q o 'sh im ch ala ri talaffuzidan q a t’i n az ar doim o'zgarishsiz yoziladi: ish+da = ishda, baland+dan = balandda kabi. • -iston (s o ‘z yasovchi), -inchi(tartib son), —ib(ravishdosh), - in, -il ( f e ’l nisbatlari) qo'shim chalari asos qism ida —u tovushi bo'lgan so'zlarga qo'shilganda u tovushiga moyil aytilsa ham asliga k o 'ra yoziladi: kul+ ib = kulib, tu g ‘+il = tug'ildi, uch+inchi = uchinchi, kul+ish = kulish, gul+iston = guliston • qo'shm a va juft so'zlar ham morfologik yozuv qoidasi bo'yicha yoziladi: qip-qizil, h a rva q t, baxt-saodat, atirgul kabi. 3. Shakliv vozuv tam oyiliga k o 'ra boshqa tillardan o'zlashgan so 'z la r o 'sh a tildagi shaklini saqlagan holda yoziladi: tramvay, institut, teatr, drama, kongress.O 'zbekch a so 'zlam in g boshida va oxirida ikki u n d o sh yo n m a-y o n kelm aydi, ular orasida qisqa / unlisi yoziladi: qizil, bilan, sir, shimol. A m m o o'zlashgan so 'zlar tarkibida ikki undosh yonm a-yon keladi va shakliy yozuv qoidasiga m uvofiq yoziladi: stol, klub, prokuror, fik r, zikr. Yangi o'zbek yozuvining imlo qoidalari O'zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkam asining 339-sonli qarori bilan tasdiqlangan. Im lo qoidalari 7 b o 'lim d an iborat: 1.H arflar imlosi. U ikki qism dan iborat: unlilar im losi va u ndoshlar imlosi. 2.Asos va q o 'sh im ch alar imlosi. 3.Q o‘shib yozish. 4.C hiziqcha bilan yozish. 11 5.Ajratib yozish. 6 .Bosh harflar imlosi. 7.Ko‘chirish qoidalari. 1 Download 24 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling