Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Xalıqaralıq tikleniw hám rawajalınıw banki (XTRB) – mámleketler aralıq kreditlerdi muwapıqlastırıwshı shólkem

Xalıqaralıq valyuta fondı (XVF) – aǵza ellerdiń valyuta-kredit qatnasıqların muwapıqlastırıwshı shólkem



Evropa ekonomikalıq birge islesiw rawajlanıw shólkemi – erkin sawda aǵza ellerdiń ekonomikalıq rawajlanıwı hám finanslıq turaqlılıǵına járdemlesedi.

Tarifler hám sawda boyınsha bas kelisiw (GATT) – sawdanı rawajlanıdırıwǵa kómeklesiw hám tariflerdiń tómenlewi hám olarǵa bolǵan sheklewlerdiń aldısheklewlerdiń aldın alıw shólkemi.



London klubı – qarızdar ellerdiń jeke sırtqı qarızların tártipke saladı.



Parij klubı – múddeti ótken tólemler hám mámleketler qarızdarlıǵı mashqalaların tártipke saladı.



Birlesken Milletler Shólkemi (BMSh) – aǵza mámleketler arasındaǵı óz ara birge islesiwge hám tınıshlıqtı támiynlewge hám xalıqaralıq qáwipsizlikke járdemlesedi.



YUNKTAD – xalıqaralıq sawda hám jáhán ssuda kapitalları bazarı mashqalaların talqılaydı.


19.1-súwret. Jáhán xojalıǵında institucional strukturanı qáliplestirgen jetekshi xalıqaralıq shólkemler

Joqarıda atları keltirilgen finanslıq shólkemler valyuta-kredit hám finanslıq qatnasıqlardıń bazar sharayatındaǵı sistemasın qáliplestiriwge tásir etedi. Mısalı, Evropa awqamı (EA)na kiriwshi eller kóplegen xalıqaralıq shólkemlerge aǵza. Hárbir xalıqaralıq shólkemdi dúziwden maqset – mámleketlerdiń birlesiwi tiykarında olardıń hárbir baǵdarındaǵı: siyasiy (OBSE), áskeriy (NATO), ekonomikalıq (ES), finanslıq-valyuta (XVF) hám basqalardaǵı kúshin arttırıwdan ibarat.

Jáhán finanslıq institutları kredit shártlerin basqarıw jolı menen qarızdar mámleketler ekonomikalıq siyasatına tásir etiw qábiletine iye jetekshi shólkemler sanaladı. Bul shólkemler óz kórinisin ásten ózgertedi, biraq turaqlı sırtqı jaǵdaylarınıń háreketleniwine tásir kórsetedi.
Bul mámleketler aralıq institutlar mámleketlerge kreditler beredi, jáhán valyuta sistemasınıń ámel etiw principlerin islep shıǵadı, xalıqaralıq valyuta-kredit hám finans qatnasıqların mámleketler aralıq tártipke salıw menen shuǵıllanadı. Xalıqaralıq finans institutlarınıń payda bolıwı tómendegi sebepler menen baylanıslı.
1. Xojalıq turmısı internacionallasıwınıń kúsheyiwi, milliy shegaralardan sırtqa shıǵıwshı TNK. TNBlardıń shólkemlestiriliwi.
2. Jáhán xojalıǵı baylanısların, sonnan, valyuta-kredit hám finans qatnasıqların mámleketler aralıq tártipke salıwdıń rawajlanǵanlıǵı.
3. Jáhán valyuta sisteması, valyuta, kreditler, qımbat bahalı qaǵazlar, altın jáhán bazarınan ibarat bolǵan jáhán ekonomikasınıń mashqalaların birgelikte sheshiwdiń zárúrligi.
Rawajlanıp atırǵan eller regionallıq rawajlanıw bankleriniń payda bolıwınıń ózine tán sebepleri bolıp: bul ellerdiń siyasiy ǵárezsizlikke eriskenligi; jáhánniń rawajlanıwında olardıń roliniń artıp barıwı; milliy ekonomika mashqalaların sheshiw maqsetinde regionallıq birge islesiw hám ekonomikalıq integraciya institutları xızmet etedi.
Xalıqaralıq finans institutları tómendegi maqsetlerdi gózlep jumıs isleydi:
 jáhán ekonomikası hám xalıqaralıq finans qatnasıqların turaqlastırıw maqsetinde jáhán jámiyetshiliginiń háreketin birlestiriw;
 valyuta hám kredit-finans qatnasıqların mámlekteler aralıq tártipke salıwdı ámelge asırıw;
 jáhán valyuta hám kredit-finans siyasatı taktikası hám strategiyasın birgelikte islep shıǵıwhám muwapıqlastırıw.
Xalıqaralıq finans institutlarında qatnasıw dárejesi hám ayırım mámleketlerdiń tásiri olardıń kapitaldaǵı úlesiniń úlkenligi menen anıqlanadı. Sebebi, negizinde «tartılǵan hawaz» sisteması qollanıladı. Jáhán xojalıǵındaǵı adamlardıń ózgeriwi, atap ótkende, urıstan keyingi amerika centrizmine qarsı 1960-jılları 3 oraydıń payda bolıwı (AQSh, Batıs Evropa, Yaponiya) xalıqaralıq finans institutlarınıń jumısında óz kórinisin tappaqta.