Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. Banklik emes kredit shólkemleri hám olardıń zárúrligin túsindiriń.

2. Banklik emes shólkemlerdiń aktiv hám passiv operaciyaların túsindiriń.
3. Ózbekstanda banklik emes kredit shólkemleriniń ne ushın zárúrligin aytıp beriń.
4. Banklik emes shólkemlerdiń túrleri hám resurs bazasın qáliplestiriwdi sáwlelendirip beriń.
5. Banklik emes kredit shólkemleriniń aktiv operaciyaların sáwlelendirip beriń.
6. Banklik emes kredit shólkemleri jumısın tártipke salıw jolların aytıp beriń.
7. Ózbekstanda banklik emes kredit shólkemleriniń baǵdarların aytıp beriń.

XIX BAP. XALÍQ ARALÍQ PUL-KREDIT QATNASÍQLARÍ HÁM OLARDÍ TÁRTIPKE SALÍW

Joba:

19.1. Xalıqaralıq finans-kredit shólkemleriniń shólkemlestiriliwi hám rawajlanıwı. Xalıqaralıq finans-kredit shólkemleriniń klassifikaciyası.

19.2. Xalıqaralıq valyuta fondı, onıń maqset hám wazıypaları. Jáhán banki toparı hám onıń quramı.
19.3. Regionallıq rawajlanıw bankleri. Evropa tikleniw hám rawajlanıw banki. Aziya rawajlanıw banki.
19.4. Islam Bankleriniń payda bolıwı hám rawajlanıwı. Islam bankleriniń finanslıq instrumentleri.
19.5. Ózbekstannıń xalıqaralıq finans-kredit shólkemleri menen baylanıslarınıń rawajlanıwı.


Tayanısh sózler: xalıqaralıq finans-kredit institutı, operaciyaları, kredit, bank, reformalar, xalıqaralıq valyuta fondı, jáhán banki, regionallıq rawajlanıw bankleri, wazıypaları, derekleri, xızmeti, jantasıw xoshametlew, sıylıq, investiciya, banktiń dáldalshılıq operaciyaları, bank riskleri.

19.1. Xalıqaralıq finans-kredit shólkemleriniń shólkemlestiriliwi hám rawajlanıwı. Xalıqaralıq finans-kredit shólkemleriniń klassifikaciyası

Xalıqaralıq valyuta-kredit hám finans qatnasıqlarınıń institucional dúzilisi óz ishine kóplegen xalıqaralıq shólkemlerdi aladı. Olardıń bazıları úlken wákillik hám resurslarǵa iye bolıp, xalıqaralıq valyuta-kredit hám finans qatnasıqların bir ólshemge salıp turadı. Basqaları ózinde húkimetler aralıq dodalaw ushın forum sıpatında, valyuta hám kredit-finans siyasatı boyınsha usınıslar hám konsensus islep shıǵadı. Taǵı basqaları bolsa, maǵlıwmat jıynaw, áhmiyetli valyuta-kredit hám finans mashqalaları hám ulıwma ekonomikanı statistika hám ilimiy izertlew basılımları menen támiyinleydi. Bulardıń ayrımları barlıq aytıp ótilgen funkciyalardı atqaradı.
Xalıqaralıq valyuta-kredit hám finans shólkemlerin shártli túrde xalıqaralıq finans institutları dep atawǵa boladı. Bul shólkemlerdi bir maqset – quramalılıǵına hám qarsılıqlarǵa tolıq hám xojalıǵınıń turaqlılıǵı hám pútinligin támiyinlew hám birge islesiwdi rawajlandırıw birlestiredi. Pútkil dúnyalıq áhmiyetke iye shólkemlerge, eń dáslep BMSh-XVF qánigelestirilgen institutları hám xalıqaralıq tikleniw hám rawajlanıw banki toparı hám jáhán sawda shólkemi kiredi. BMShniń xalıqaralıq valyuta-kredit hám finans baylanıslarındaǵı tikkeley roli sheklengen. Biraq, BMShniń sawda hám rawajlanıw Konferenciyasında (1964-jıldan jılına 3-4 márte) rawajlanıp atırǵan eller mashqalaların sheshiwde jáhán sawda mashqalaları hám bul ellerdiń rawajlanıwı menen birge valyuta-kredit máseleleri de kórip shıǵıladı. Konferenciyanıń sessiyaları arasındaǵı dáwirde bul funkciyanı jılına eki márteden sawda hám rawajlanıw Keńesi basqaradı. Jáhán valyuta sistemasınıń mashqalaları jáhán sawdası hám «rawajlanıwǵa rásmiy járdem» menen baylanıslı «kórinbes» statyaları hám qarjılandırıw boyınsha komitetinde kórip shıǵıladı. Sonday-aq, rawajlanıp atırǵan ellerdiń jáhán kapital bazarına jetiw mashqalaları, eksport kreditleri boyınsha kepilliklerin, 70-jıllardıń ortalarınan bolsa rawajlanıp atırǵan ellerdiń sırtqı qarızı mashqalaları menen shuǵıllanadı.
BMShniń qánigelestirilgen mákemesi – Ekonomikalıq keńes – Evropa, Afrika, Aziya hám Latın Amerikası ushın 4 regionallıq komissya dúzilgen. Aziya hám Latın Amerikası komissiyaları Aziya rawajlanıw bankin hám Amerikaaralıq rawajlanıw bankin shólkemlestiriwge dáldalshılıq etken. Arnawlı fondlari bul shólkemlerdi toltırıp turadı.
«Marshall joba»siniń ámelge asırılıwı menen 1948-jılı dúzilgen Evropa ekonomikalıq birge islesiw shólkemi sońınan Evropa tólem awqamınıń shólkemlestiriliwine baǵdarlanǵan (1950-1958-jıllar), 1961-jılı bolsa ekonomikalıq birge islesiw hám rawajlanıw shólkemine (OESR, Parij) ózgertilgen. Házir bul shólkem óz ishine 24 mámleketti aladı, bul mámleketlerdiń úlesine dúnya xalqınıń 16% hám arab dúnyası islep shıǵarıwınıń 3ten 2 bólegi tuwrı keledi. IXRT ramkasında 30 komitet xızmet kórsetedi, sonnan, eksport kreditleri shártlerin kelistiriw (konsensus), tólem balansı mashqalaları. IXRT maqseti – erkin sawdaǵa, jas mámlekettiń rawajlanıwına, aǵza mámleketlerdi ekonomikalıq tárepten rawajlandırıwǵa hám finanslıq turaqlastırıwǵa járdemlesedi. IXRT – ózine tán klub. Sanaatı rawajlanǵan eller ushın pikir alısıw hám ekonomikalıq siyasattı muwapıqlastırıw, valyuta-kredit hám finans siyasatın qosıp, ilimiy izertlew jumısların júrgizedi, jáhán ekonomikasınıń ekonometrik úlgileri tiykarında xalıqaralıq salıstırıw hám boljawlardıń orayı esaplanadı (jılına 2 retten).
Basqasha aytqanda, xalıqaralıq shólkemler revolyuciyalıq hám evolyuciyalıq kórinislerde rawajlanǵan.
Revolyuciyalıq rawajlanıw eki kóriniste:
Birinshi kórinis – teoriyalıq model ámeliyatına ótkeriledi. Xalıqaralıq valyuta fondı (XVF) urıstan sońǵı hárekettegi valyutalar sisteması joybarına muwapıq qáliplestirilgen, Uayt G.D.(AQSh) hám Keyns Dj.M. (U.Britaniya) tárepinen qaytadan islengen. Institutlardıń evolyuciyalıq rawajlanıwdan ayırmashılıǵı sonda, revolyuciyalıq ózgeris qálegen procesti jámiyetke engiziw degeni.
Ekinshi kórinisi – xalıqaralıq finanslıq shólkemler burınnan bar shólkemler bir-birine biriktirilip qáliplestiriledi (bólimler). Olardıń quramın xalıqaralıq shólkemlerge kiriwshi mámleketler aralıq finans-kredit hám valyuta qatnasıqlarına xızmet etiwshi túrli finanslıq institutlar quraydı. Olardıń arasında – Evropa tikleniw hám rawajlanıw Banki ETRB), regionallıq rawajlanıw banklerinen – Afrika tikleniw hám rawajlanıw Banki (ATB), Amerika xalıqaralıq rawajlanıw banki (AXRB) hám Aziya rawajlanıw Banki (ARB)n aytıwǵa boladı. Evropa awqamınıń regionallıq valyuta-kredit hám finans shólkemlerinen, mısalı, Evropa investiciyalıq banki, xalıqaralıq esaplasıwlar banki, Evropa Oraylıq banki. Bul mákemeler ózleriniń maqset, wazıypalarında túrli máselelerdi sheshedi, olardıń xızmeti bolsa global xarakterge iye.
Xalıqaralıq shólkemler búgingi kúnde de siyasiy, ekonomikalıq, sociallıq baǵdarlarda túrli quramda qáliplesip, xızmet kórsetip, olardıń evolyuciyalıq rawajlanıwı basqıshpa-basqısh, dáwirme-dáwir jıllar dawamında rawajlanıw barıwı menen túsindiriledi.
Shólkemlerdiń revolyuciyalıq rawajlanıwında siyasiy erkinliktiń bolıwı evolyuciyalıq rawajlanıwdan ayırmashılıǵın kórsetedi, yaǵnıy mámleket dáldalshılıq roline ótedi.
Xalıqaralıq shólkemler – mámleketler aralıq kelisimler tiykarında qáliplesken, mámleketler aralıq valyuta-kredit hám finanslıq qatnasıqlarda óz Nızamındaǵı maqset-wazıypaların bekkem kórsetken birneshe mámleketlik institutlardı birlestiriwshisi.
Hárqanday húkimetler aralıq shólkem ózine tán belgilerge iye bolıwı kerek, yaǵnıy shólkem xalıqaralıq huqıqlarǵa tuwrı kelgen halda qáliplestiriledi. Hárqanday xalıqaralıq shólkem shártnamalar tiykarında qáliplesedi (konvensiyalar, kelisimler, bayanlamalar hám basqalar). Bunday shártnama tárepleri suveren mámleketler bolıp, keyingi waqıtlarda húkimetler aralıq shólkemler de xalıqaralıq shólkem qatnasıwshıları sıpatında kórinbekte.