Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

Valyutalardıń xalıqaralıq ámeliyatta belgileniwi

AUD	Avstraliya dolları
BRL	Braziliya realı
BYR	Belorussiya rubli
CAD	Kanada dolları
CHF (SFR)	Shveycariya franki
CNY	Qıtay yuani (renminbi)
EUR	Evro
GBP (STG)	Angliya funt sterlingi
ILS	Izrail shekeli
INR	Hindistan rupiyası
JPY	Yaponiya ienası
KZT	Qazaqstan teńgesi
MXP	Meksika pesosı
NZD	Jańa Zelandiya dolları
RUR	Rossiya rubli
SGD	Singapur dolları
TRL	Túrkiya lirası
UAH	Ukraina grivnası
USD	AQSh dolları
UZS	Ózbekstan somı

Mámleketimiz sırtqı sawda operaciyalarınıń tiykarǵı bólegi AQSh dollarında isleniwin esapqa alıp, somnıń basqa sırt el valyutalarına salıstırmalı almasıw kursların belgilewde operaciyalıq baǵdar sıpatında somnıń AQSh dollarına salıstırmalı kursınan paydalanıladı.

Soǵan sáykes, somnıń AQSh dollarınan tısqarı basqa sırt el valyutalarına almasıw kursları usı valyutalardıń sırtqı valyuta bazarlarındaǵı AQSh dollarına salıstırmalı kursları dinamikası hám ishki valyuta bazarında somnıń AQSh dollarına salıstırmalı almasıw kursı tásiri astında qáliplesti.
Jáhán ámeliyatında finanslıq bazarlar jumısında standartlasıw xalıqaralıq shólkemi tárepinen islep shıǵılǵan, latın tilindegi úsh háripten ibarat valyutalardıń tómendegi belgileri qabıl etilgen, olar xalıqaralıq hám jergilikli ámeliyatta keń qollanıladı (ISO 4217 standartı – International Organization for Standartization):
Óz gezeginde 2020-jılı somnıń birge islesetuǵın mámleketler hám basqa tiykarǵı sırt el valyutalarına salıstırmalı almasıw kursı tómenlewi mámleketimiz eksport etiwshi kárxanaları básekige shıdamlılıǵınıń 2018-2019-jıllardaǵı hálsirewinen keyin tikleniwine xızmet etti.
Jáhán ámeliyatında qabıllanǵan tártipke tiykar barlıq ellerdiń milliy valyutaları 3 hárip penen belgilenedi. Bul háriplerdiń basındaǵı ekewi mámleketti, sońǵı úshinshisi valyuta atamasın bildiredi. Mısalı USD – AQSh dolları, yaǵnıy US –qurama shtatlar, D – dollar, yaki GBP – Ullı Britaniya funt sterlingi, GB - Buyuk Britaniya, P - (point) funt sterlingi.
Qawıslar ishindegi valyutalardıń belgileniwi SWIFT sisteması paydalanıwshılar tárepinen kodirovka boyınsha ámelge asırıladı. Qısqası, bankler tárepinen paydalanılatuǵın usı maǵlıwmat xızmet xabarlarınıń qáwipsiz jetkeriliwin támiyinleydi.
Geypara ellerdiń milliy pul birliklerin, usı mámleketlerdi valyuta qatnasıqları boyınsha bar bolǵan hám hárekettegi nızamlarǵa tiykarlanıp, sırt elge shıǵarıwdı ol jerde aylanısta bolıwı shegaralanadı. Soǵan qaray aylanıstaǵı pullar dárejesine qaray, yaǵnıy aylanısta júretuǵın, aylanısı sheklengen hám pútkilley sheklengen, jabıq yaki ekzotik valyutalarǵa bólinedi.
Ekzotikalıq valyutalarǵa kuveyt «dinarı», grek «draxması» hám usındaylar kiredi.
Usı konversiyalıq operaciyalar ushın spot almasıw kursı qollanıladı. Spot kursı usı valyuta kursı esaplanadı hám ol turaqlı túrde gazetalarda, xabarlar agentliklerinde daǵazalanadı.
Bank ámeliyatında valyutalar kurslarınıń tómendegi belgileniwleri hárekette, mısalı, AQSh dollarınıń Shveycariya frankine salıstırmalı kursı – USDChF, dollardıń rublge salıstırmalı kursı – USDRUR dep belgilenedi hám kerisinshe, evronıń dolarǵa salıstırmalı kursı – EURUSD, funt sterlingtiń dollarǵa salıstırmalı kursı – GBPUSD dep belgilenedi.
Usı belgilewlerde shep tárepte kotirovka tiykarı (bazalıq valyuta yaki tiykarǵı sawdadaǵı valyuta), oń tárepte kotirovka valyutası yaki kotirovkalanatuǵın valyuta (sonnan, kontrovalyuta ataması da qollanıladı) turadı:

Bul jazıw bir birlik bazalıq valyutasına salıstırmalı kotirovkalanatuǵın valyutanıń tuwrı keletuǵın muǵdarın ańlatadı (yaǵnıy Amerika dolları ushın 1,7525 Shveycariya franki).

Nominal almasıw kursı – Oraylıq bank tárepinen valyuta bazarın tártipke salıw boyınsha júrgizip atırǵan is-ilajları nátiyjesinde somnıń almasıw kursı belgilengen maqsetli koridor sheńberinde boldı.
Kross-kurs (cross-rates) bul – eki valyuta arasındaǵı almasıw kursı, AQSh dolları buǵan kirmeydi. Kross-kurs boyınsha eń isker konversiyalıq operaciyalar bazarına yapon yenasına salıstırmalı evro EURJPY, evroǵa salıstırmalı funt sterling EURGBP, Shveycariya frankine salıstırmalı evro EURChF hám basqa valyutalar kursları kiredi. Kross-kurslarǵa sonday-aq rubldiń (dollardan tısqarı) basqa valyutalarǵa salıstırmalı kursların EURRUR, GBPRUR ta kirgiziwge boladı. Sawda kólemi onsha kóp bolmaǵan valyutalar boyınsha kross-kursların alıw geyde múshkil boladı, bunday jaǵdaylarda kelisimlerdi AQSh dolları arqalı islew qol keledi. Ulıwma, kross-kurslar menen bolatuǵın sawda kólemi salmaqqa iye emes hám olardıń úlesi 10% ti quraydı, dollardaǵı kotirovkalar boyınsha aylanbalardıń úlesi bolsa 90% ten ibarat.
Kross-kurslardıń ózgesheliklerinen biri sonda, valyutalar arasındaǵı kurslardıń kotirovkası qaysı bank kotirovkanı ótkeriwine qaray túrlishe bolıwı múmkin. Aytayıq, funt sterling hám yapon yenası arasındaǵı kross-kurs onıń Britaniya banki yaki Yaponiya Bank kotirovkalawına qaray túrlishe boladı. Mısalı, Londonda Barclays Bank funttıń yenaǵa salıstırmalı tuwrı kotirovkasın 100 yena ushın JPYGBP = 0,5990 funt kórinisinde ámelge asırıwı múmkin, usı waqıtta Tokiodaǵı Bank 1 funt sterling ushın GBPJPY = 166,94 yena kórinisinde yenanıń funtqa salıstırmalı tuwrı kotirovkasın beredi.
Jáhánniń tiykarǵı kross-kursları Reyter WX= agentliginiń betlerinde tuwrı hám keri kotirovkalar kórinisinde beriledi hám turaqlı túrli avtomat túrde birneshe minutta tuwrı dollar kursı tiykarında jańalanıp baradı.
Valyuta kursları kotirovkası tuwrı hám keri túrlerge bólinedi.
Tuwrı kotirovka– bir birlik sırt el valyutası ushın zárúr bolatuǵın milliy valyuta muǵdarı. Kóbinese valyutalar Amerika dolları menen salıstırıladı: 1 AQSh dollarına tuwrı keletuǵın miliy valyuta muǵdarı (bunda dollar bazalıq valyuta). Tuwrı kotirovka sıpatında jáhándegi kóplegen valyutalardıń dollarǵa salıstırmalı kursı rásmiy kotirovkalanadı – USDChF, USDRUR, USDJPY, USDCAD hám t.b.
Evro aymaǵına kiriwshi ellerdiń valyutaları da evroǵa almastırılǵansha kursları dollarǵa salıstırmalı tuwrı kotirovka boyınsha belgilengen (USDDEM, USDFRF, USDITL hám.b).
Keri kotirovka – bir birlik milliy valyutada sáwlelendirilgen sırt el valyutasısı muǵdarı:

Teris kotirovka =

Tiykarınan keri kotirovkadan siyrek paydalanıladı.

Funt sterlingtiń bazalıq valyuta reytinde kotirovkalanıwınıń sebebi bul inglis funtınıń Britaniya imperiyası dáwirinen beri tiykarǵı jáhán valyutası bolıp keliwi. XX ásir baslarında basqa eller, sonnan, AQSh ta óz valyutaların funt sterlingke salıstırǵan.
Sol dáwirlerden berli funt sterlingtiń dollarǵa bolǵan kursın «telegraf kursı» yaki «keybl» (cable) dep ataǵan. Bul dástúrdiń tamırı soǵan taqaladı, XX ásir baslarında birja kotirovkaları, sonday-aq, Ullı Britaniya hám AQSh arasındaǵı esaplasıwlar okean túbinen ótkerilgen sım (cable) arqalı telegraf xabarları menen ámelge asırılǵan.
Jáhán bazarlarında tiykarǵı valyuta juplıǵı bolıp AQSh dollarınıń evroǵa kotirovkası sanaladı, xalıqaralıq dárejede onıń úlesi 2001-jılı shama menen 30% quraǵan. Keyingi orınlarda dollar – yena (20%), funt sterling – dollar (11%) hám dollar – Shveycariya franki (5%) turadı.

20.2. Valyuta qatnısıqları hám valyuta operaciyaları

Valyuta menen birge xalıqaralıq valyuta qatnasıqları túsinigi bar. Valyuta qatnasıqları – bul valyutanı jáhán xojalıǵında funkcional ámel etiw procesinde hám xalıqaralıq baylanıslar tarawına xızmet kórsetiwshi ózine tán pul qatnasıqlarınıń jıyındısı. Valyuta qatnasıqları jáhán valyuta sistemasınıń tiykarı bolıp xızmet etedi. Valyuta qatnasıqlarınıń dárejesi tómendegilerge baylanıslı boladı:

- milliy hám dúnya ekonomikasınıń rawajlanıw dárejesine;
- siyasiy jaǵdayǵa;
- jáhán bazarında mámleketler aralıq qatnasıqlardaǵı mashqalalar hám bunday mashqalalardıń rawajlanıw tendenciyasına.
Jáhán valyuta bazarındaǵı finanslıq dáldalshılar tek óz klientleriniń tapsırmalarına sáykes ǵana emes, al óz baslamaları menen hám óz máplerinde operaciyalardı isleydi.
Valyuta qatnasıqlarınıń payda bolıwı, ózgertiliwi yaki juwmaqlanıwınıń huqıqıy tiykarları bolıp, xalıqaralıq kelisimler hám mámlekettiń ishki nızam hám qaǵıydaları esaplanadı.
«Búgingi kúni banklerde ushırasıp atırǵan jaǵdaylardan biri bul valyuta operaciyaları menen baylanıslı táwekelshiliktiń sırtqı ekonomikalıq kórsetkishler menen tikkeley baylanıslılıǵı» dep ukrainalı ilimpazlar ózleriniń ekonomikalıq boljawlarında keltirip ótken.
Valyuta qatnasıqlarınıń awhalı tómendegilerge baylanıslı boladı:
- milliy hám jáhán ekonomikasınıń rawajlanıw dárejesine;
- jáhán bazarında mámleketler aralıq qatnasıqlar boyınsha mashqalalarǵa hám bunda mashqalalardıń rawajlanıw tendenciyalarına.
Valyuta qatnasıqlarınıń tiykarǵı qatnasıwshıları sıpatında xalıqaralıq finanslıq shólkemler, mámleketler, mámleketlerdiń rezident hám rezident emes shaxsları maydanǵa shıǵadı.
Rezident shaxslar – bul mámleket aymaǵında jasap hám xızmet etip atırǵan, usı mámlekettiń puqarası bolǵan yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar.
Rezident emes shaxslar – mámleket aymaǵında jasap hám xızmet etip atırǵan, biraq usı mámlekettiń puqarası bolmaǵan yuridikalıq fizikalıq shaxslar. Mısalı, elshixanalar, wákillikler, sırt el firma hám kompaniyalarınıń filialları hám basqalar.
Tovarlar, xızmetler, kapital hám jumısshı kúshiniń bir mámleketten basqa mámleketke pul aǵımı járdeminde ótiwi bul háreketlerdi jolǵa qoyıw hám tártipke alıwdı talap etedi.