Nókis-2022 udk : Isakov J. Ya., Toymuxamedov L. R., Tojiev R. R., Baymuratova Z. A., Isakov I. J., «Pul hám bankler» páni boyınsha oqıwlıq. –Nókis: 2022 jıl, 271 bet. Pul hám bankler

19.4. Islam bankleriniń payda bolıwı hám rawajlanıwı. Islam bankleriniń finanslıq instrumentleri

Islam qarjılandırıwınıń tiykarǵı mánisi, sútxorlıqtan bas tartıw, basqa batıs finans sisteması ulıwma qabıl etilgen procentlarǵa tiykarlanǵan. Bul álbette kommerciyalıq qarızlardı ulıwma qayır-saqawatqa berilgenin ańlatpaydı. Kapital iyesin ózine haq alıwı aldınnan belgilengen summanı tólew formasın almawı kerek, eger ol procent alsa usınday jaǵday júz beredi. Islam iseniminde ádillik hám haq bolıw sonda, baylıqtıń deregi eń dáslep bendeniń miyneti hám iyesiniń isbilermenlik háreketi hám qalǵan miyras yaki bilim bolıwı múmkin. Bunnan tısqarı, payda bolǵan risk ushın alınǵan qayır-saqawat esaplanadı, bul barlıq ózin bilgen kárxananı háreket izinen keletuǵın nátiyjesi sıyaqlı.

Islam ekonomistleri sútxorlıq procentın qadaǵan etiw ushın hár túrli tiykarlanǵan racional dáliller keltiredi, yaǵnıy procent óndiriw usılı menen ózine insandı ekspanciya etiwge múmkinshilik beredi hám bank sistemasında bolsa ekonomikalıq daǵdarıstıń kelip shıǵıwına sebep boladı. Aqıbetinde sútxorlıq procentinen bas tartıw islam dininde wásiyat etilgen shaqırıq bolıp tabıladı.
Musılman bendesi heshqashan sonı umıtpawı kerek, barlıq jer júzindegi inamlar Allanıń inamı, tek iyne ǵana onıń múlki. Insanǵa isenip tapsırılǵan islep shıǵarıw resursları jámiyet talabın qanaatlandırıw jolında islewi kerek. Shariyat normaları boyınsha qanday da jumısqa paydalanılmaǵan puldan qayır-saqawat salıǵı alınıp, paqırlar hám kámbaǵallarǵa sarplanıwı kerek. Eger insan ózi tapqan pulın aylanısqa qoyıwdı bilmese, onı basqa kárxana jumısına tigip, onıń dáramatınan úlesin alıwı kerek. Muhammed payǵambarımız júdá áwmetli sawdager bolǵan, onıń sawda operaciyalarına júdá bay jesir Xadisha apamız óz qarjıların tikken, aqırında payǵambarımızdıń názerine túsken. Bir yarım mıń jıl aldın, islam dini jaratılǵan waqıttaǵı finanslıq operaciyalar atları házir de dawam etpekte hám sol tártip-qaǵıydalarǵa tiykarlanǵan. Sonıń ushın da Manamadaǵı, Kuala-Lumpur hám London Sitidegi házirgi zaman islam Bankleri barlıq finanslıq xızmet túrlerin burınǵı principlerdi saqlap bugingi kunde xızmet kórsetpekte.
IRB (Islam rawajlanıw banki) óz jumısın júrgiziwde úsh principke súyenedi.
Birinshi princip (musharaka) – bir joybardı islew ushın bank sherik penen birge islesiwdi kózde tutadı (birge islesiwshi Bank úlesin áste-aqırın satıp alıw huqıqı menen). Bunda bank úlesi hám onıń menen birge islesiwshi úlesi paydanıń ulıwmalıq koefficienti bolıp, kelisimler menen belgilenedi, biraq bul tárepleri kapital qoyılması úlesin ańlatpaydı.
IRB (Islam rawajlanıw banki) tárepinen paydalanılatuǵın ekinshi princip (mudaraba) – bul bank hám sanaat kapitalınıń qosılıwın ańlatadı. Bunda bank kapitaldı usınıs etedi, birge islesiwshi bolsa ideya hám joybardı tayarlawdı; payda hám zıyan olardıń ortasında aldın-ala kelisilgen shártnama tiykarında bólinedi.
Úshinshi princip (murabaxa) – bank birge islesiwshi ushın tovar satıp aladı hám belgili kommissiyaǵa tiykarlanıp onı birge islesiwshige satıw ushın.
Óz xızmeti dawamında islam bankleri tómendegi finanslıq instrumentlerden paydalanadı:
- Musharaka – (turaqlı birge islesiw) – xızmet shártleri hám múddetlerine razı bolıp biznestiń barlıq qatnasıwshıları bizneske qoyılǵan baslanǵısh qoyılma kapitalındaǵı payda hám zıyanlardı proporcional bólip alıwshı birge islesiwshiler sıpatında háreket etedi.
- Mudoraba – (qánigelesken birge islesiw) – bul isenimli qarjılandırıw bolıp, pul qarjılarınan paydalanıwdaǵı eń tuwrı hám nátiyjeli pitim esaplanadı. Bunday jaǵdayda bank amanatshılar qarjıları menen isleytuǵın bolsa, trast basqarıwshısı sıpatında yaki joybardı qarjılandırıw bolsa klient penen háreket etedi. Jasalma túrde procentlı pullardı qáliplestiriw menen emes, al dúzilgen pitim hár tárepleme real jaǵdayda bolǵanı ushın nátiyje tuwrı anıqlanadı. AQSh hám Evropa mámleketlerinde bul sistemaǵa uqsaslar keń tarqalǵan, olar kárxanalar hám venchur fondlar menen óz ara qatnasıqlarda óz ornına iye.
- Murabaxa – (sawdanı qarjılandırıw) – Bank hám onıń klienti arasında tovarlardı arnawlı bahalar boyınsha satıw tuwralı óz ara kelisimge keliwdi bildiredi. Bul bahada aldınnan kelisilgen bank paydasın qurawshı marja jatadı. Bank klientiniń talabı boyınsha sırt elden yaki ishki bazardan tovar satıp aladı, keyin pitim shártnaması boyınsha yaki bir waqıta satadı, yaki múddetin ózgertiwi múmkin.
- Ijara – (lizing) – klient ushın zárúr bolǵan islep shıǵarıw talapları ushın bank tárepinen ijaraǵa beriliwshi úskeneden paydalanıwda dúziletuǵın shártnama. Lizingke alıw rawajlanǵan ellerde kreditlewdiń eń nátiyjeli formalarınan biri retinde keń tarqalǵan. Bunda ijara múddeti tamamlanıwı menen keyninen úskeneni satıp alıw variantı kórilgen.
- Karl ul-Xasan – (qayır-saqawat krediti) – shólkem yaki adamlarǵa usınılatuǵın procentsız ssuda. Eger adamnıń berilgen ssudanı qaytara almawı aldın-ala belgili bolsa, pullar minnetleme yaki ıqtıyarlı qayır-saqawat formasında usınılıwı múmkin.
Islam Bankleri derlik barlıq dástúriy bank operaciyaların júrgizedi: depozit, kredit, akkreditivli, veksellerdi esapqa alıw, barlıq túrdegi esap hám tólem operaciyaları, awıl xojalıǵı hám sanaatqa qarjılardı investiciyalaw, sawdanı kreditlew, xızmetler sferası, sociallıq joybarlardı qarjılandırıw. Olar musılman elleri ekonomikasında óz ornın iyelegen. Sońǵı jıllarda islam bankleri xalıqaralıq finans bazarlarında klientti tartıw hám jaqsı payda kórsetkishleri boyınsha dástúriy bankler menen tabıslı básekilespekte.
Mámleket bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde milliy ekonomikanı rawajlandırıw maqsetinde mámleket shiykizat potencialınan paydalanıw boyınsha joybarlardı islewde birinshi gezekte ekonomikanıń real sektorına kapitallardı tuwrıdan-tuwrı qoyılma etiw zárúr. Usı baǵdar boyınsha bazı islam bankleri islep shıǵarıw sferasına qarjıların investiciyalaw boyınsha jeterli dárejede shuǵıllandı, atap ótkende, milliy sanaatqa. Álbette, bul jumıslar aldınnan júrgizilgen investiciyalıq joybardıń hár tárepleme talqılanıwı tiykarında iske asırıladı. Sebebi, ótiw dáwirlerinde isbilermenlik potencialına iye bolǵan kredit tólemine qábiletsiz klientlerdiń kredit qarjılarında úlesi kóp boladı. Ápiwayı bankler joqarı payda kútilip atırǵan júdá jaqsı pikirler berilgen joybarlardı kórip shıqpaydı. Islam qarjılandırıw usılları óz tájiriybelerinen paydalanıp jeke biznesti jetilistiriw múmkinshiligin beredi.
KPMG xalıqaralıq konsalting firması 2010-jıldıń aprel ayında islam Bank hám finans sistemasına arnalǵan óziniń ilimiy izertlew juwmaqların keń túrde baspasózde shıǵardı. Ekspertlerdiń maǵlıwmatı boyınsha, bul finans institutlarınıń dúnya ekonomikasına tásiri jıldan-jılǵa artıp baratır. Musılman Bankleriniń jáne de intensiv rawajlanıwı AQSh hám Ullı Britaniya ellerinde kórinbekte, batıs firmalarınıń shıǵıs investorların tartıw ushın islam standartların ózlestiriwge ne májbúr etpekte?
Jaqın shıǵıs kredit mákemeleriniń rawajlanıw tariyxı 30 jıldan azǵana artıq dáwirge tuwrı keledi. Usı qısqa múddet ishinde islam finans institutları áhmiyetli jetiskenliklerge eristi. KPMG maǵlıwmatına qaraǵanda, házirgi waqıtta olar dúnyanıń 75 mámleketinde jumıs islemekte. Olardıń ulıwma aktivi 300 milliard dollardan artıp ketti. Dúnyanıń túrli ekonomikasına kirgizilgen islam investiciyası muǵdarı 400 milliard dollardan artıp ketken. Ilim izertlewshileriniń esaplawlarına qaraǵanda, barlıq kórsetkishler ortasha jılına 15 procentke artıp barmaqta. «Jaqın jıllarda bul bazardıń sezilerli dárejede ósiwi musılman mámleketleriniń úlken bólegi neft baylıǵı menen támiyinlense, jáne shariat nızamlarına muwapıq beriletuǵın investiciyaǵa jasırın talap bar ekenligi aqıbetinde júz beredi» dep KPMG izertlewshileri atap ótpekte.
Musılman finans shólkemleri, tiykarınan, Jaqın Shıǵıs, Malayziya hám Ullı Britaniya ellerinde toplanıwına qaramastan, olardıń xızmetlerine talap pútkil Aziya, Evropa hám AQSh boyınsha bar. Sonı ayrıqsha atap ótiw lazım, ekspertleriniń soralǵan pikirleri juwmaǵı boyınsha, islam finansshılarınıń bas obyekti AQSh. «Biz Jaqın Shıǵıstan Ullı Britaniya hám Lyuksemburg arqalı AQShqa qaray úlken kapital aǵımın kórmektemiz» – dep atap ótedi RBK dailidıń Evropa ekonomikalıq bólimi baslıǵı Sokiete Genarale Veronik Rish-Flor.
Házirshe musılman finans shólkemleriniń bas klientleri – eń dáslep, musılmanlar esaplanadı, dúnya boyınsha olardıń sanı 1.6 milliardtı quraydı. Biraq, Jaqın Shıǵıs investiciyasına qızıǵıwdı eski hám búgingi kundegi dúnyanıń basqa din wákilleri de bildirip atır. Bul jolda ele biraz bógetler de bar. Atap ótkende, Shıǵıs ǵáziynesine jol tabıwdı shariat sisteması hám normaları biraz qıyınlastıradı, sebebi islam bankleri pul qarjıların soǵan muwapıq beredi.
Kredit beriw tártibiniń júdá keń tarqalǵan sızılmalarınan biri «sukuk» dep ataladı. Onıń mazmunı sonday, musılman kredit shólkeminiń batıs kredit shólkeminen ayırmashılıǵı, berilgen summadan procent almaydı, al qarızdar kompaniyanıń dáramatınan úles aladı. 2006-jıldıń birinshi shereginde usınday kredittiń kólemi 18 milliard dollardı quraǵan, sonnan mámleketlik shólkemlerge barı-joǵı 6 milliard dollar tuwrı kelgen. «Sukuk» sisteması analitikleriniń bahalawına qaraǵanda, qarjılandırıwǵa alternativ retinde dúnya boyınsha keń tarqalmaqta.
Solay bolsa da, Batıs Shıǵıstaǵı pul qarjıların tartıwǵa anıq qızıǵıwshılıq bildirgen. Mısalı, 2004-jılı Germaniya jerlerinen biri – Saksoniya – «sukuk» shárti menen 120 million dollardan artıq kredit qarjıların tartqan. AQShta «sukuk» tiykarında, Meksika buǵazındaǵı óziniń uglevodorod rezervi kepilligi menen qazıp alıw menen shuǵıllanatuǵın (East Cameron Gas Companiy) – kompaniyası 165 million dollar muǵdarında birinshilerden bolıp qarjı alǵan.
RBK dailidiń ekspertleri ótkergen sorawnama bahasına qaraǵanda, shariyat sisteması boyınsha kredit alıwdı jáne de rawajlandırıwǵa birqatar siyasiy faktorlar da bóget bolmaqta. «Jaqın Shıǵıstaǵı siyasiy turaqsız jaǵday Islam investiciyasın tartıwdıń keskin artıwına kesent etpekte. Bulardıń barlıǵı musılman finans institutlarınan Evropa biznesine kreditlerdi tartılıwın qıyınlastırmaqta», - dep esaplaydı Rish-Flor. Biraq, jaqın waqıtlarda jáhán biznesti jaqın shıǵıs neftsiz asap atırǵanınday, islam investiciyasısız jumısın rawajlandırıwı múshkil máselege aylanıwı tátiyǵıy jaǵday. Óz gezeginde jáhánde júz berip atırǵan jańa ekonomikalıq reallıqlar Batıs mámleketlerin olardı tek arzan shiykizat penen, al finanslıq qarjılar menen támiyinlep atırǵan mámleketlerge óz múnásibetin júdá qattı qayta kórip shıǵıwǵa májbúr etpekte.

19.5. Ózbekstannıń xalıqaralıq finans-kredit shólkemleri menen qatnasıqlarınıń rawajlanıwı

1990-jıllardıń basında Burınǵı Sovet awqamı tarqalǵannan keyin Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq Awqamı (ǴMDA) dúzilip, oǵan aǵza ellerdiń birqatar xojalıqlarında demonopolizaciya procesleri hám ekonomikalıq sistemada sezilerli ózgerisler islendi hám princial jaqtan jańa bazar institutları jaratıldı. Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq Awqamı (ǴMDA) elleri ekonomikasın liberallastırıw dárejesi túrlishe bolıwına qaramastan, islenip atırǵan transpormaciya anaw yaki mınaw dárejede finans tarawına da óz tásirin ótkerdi. Atap ótkende, bank tarawındaǵı bazar qatnasıqları bank sistemasında eki basqıshlı bank sektorınıń payda bolıwına óz tásirin ótkerdi. Bul ózgerisler oraylıq bank hám kommerciyalıq kredit mákemeleri haqqındaǵı tartıslar menen bekkemlendi. Mámleket bankleri, akcionerlik banklerge, geypara ellerde olar tolıq menshiklestirildi. Bazarǵa tiykarlanǵan xojalıq jaratıw menen bir qatarda, sırtqı báseki ushın ekonomikanı kóteriwge háreket te islenip kórildi. Menshik kommerciyalıq bankler hám sırt el kapitalı qatnası menen kredit mákemelerin shólkemlestiriliwi ushın barlıq sharayatlar jaratıldı.

Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq Awqamı (ǴMDA) dáwirinde bank sistemasında hárbir mámleket óz mápleri baǵdarında erkin reformalar ótkerdi hám barlıq aǵza eller ózlerinshe rawajlana basladı. Kóplegen ǴMDA elleri Rossiya tájiriybesinen nusqa aldı, olar bir-biri menen óz ara integrallasıw ornına, xalıqaralıq bazar menen integrallasıwǵa háreket etti. Doslıq awqamı elleri bank sistemasınıń milliy ózgesheliklerin esapqa alıp hám makroekonomikalıq reallıqtan kelip shıǵıp transformaciyalanıwı olardıń arasındaǵı ayırmashılıq muǵdarı hám dúzilisi quramı boyınsha parıqlanıwına alıp keldi.
Sońǵı on jıllıqta sırt el kapitalı menen dúzilgen banklerdiń Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq Awqamı (ǴMDA) ellerinde rawajlanıwı jańa basqıshqa kóterilgenin kóriw múmkin. Biraq, Doslıq awqamı ellerinde sırt el kapitalı menen dúzilgen banklerdiń tutqan ornı túrlishe. Eger geypara ellerde (Gruziya, Qırǵızstan, Moldova) rezinet emesler qatnasındaǵı bankler milliy bank xızmetleri bazarında joqarı orındı iyelese, al iri bank sistemasına iye ellerde keyingi jıllarda xalıqaralıq kapital máhálliy kredit shólkemlerin jutıp jiberiw esabınan óz qatnasın kúsheytiwdi baslap jiberdi.
Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq Awqamı (ǴMDA) ellerindegi banklerdiń kópshiligi mámleketlerge kirgizilip atırǵan investiciyalarǵa xızmet kórsetiw menen shuǵıllansa, sońǵı waqıtları birgelikte (ERTB) awıl xojalıǵın mayda kreditlew, kishi hám ortasha kárxanalardı kredit jolı menen qollap-quwatlaw menen shuǵıllanbaqta.
Usı jerde Xalıqaralıq finans bazarınıń ekonomikalıq mazmunı, quramlı dúzilisi, funkciyaları, muǵdarı hám olardıń hárbir buwınınıń bir-biri menen bekkem baylanıslılıǵın túsinip jetsek, Xalıqaralıq finans bazarı haqqında jáne de anıq túsinik payda boladı.
Xalıqaralıq valyuta aǵımı xalıqaralıq finans sistemasınıń tiykarı sanaladı, ol Jáhán tovar almastırıw xojalıǵın islew procesinde júz beredi hám milliy xojalıq jumısı nátiyjeleriniń óz ara almasıwına xızmet etedi. Usı kózqarastan xalıqaralıq finans sisteması, xalıqaralıq finanslıq bazar qatnasıwshıları arasında sırt el valyuta aǵımı sistemasın ańlatadı.
Demek, xalıqaralıq finans sisteması materiallıq islep shıǵarıw tarawına hám Jáhán jalpı sociallıq ónimin bólistiriw, qayta bólistiriw, almasıw hám paydalanıw tarawlarına xızmet kórsetedi. Xalıqaralıq finans, sırt el valyuta aǵımı háreketi sıpatında, xalıqaralıq dárejede barlıq subyektlerdiń talabın hám mápleriniń qanaatlandırılıwın támiyinleydi hám oǵan túrli-túrli finanslıq instrumentler arqalı xızmet kórsetedi.
Xalıqaralıq sırt el valyutaları aǵımınıń háreket tórt basqıshqa bólinedi: valyutalardıń payda bolıwı, bólistiriliwi, qayta bólistiriliwi hám paydalanılıwı. Sırt el valyuta aǵımınıń payda bolıwı kompaniyalar jáhán bazarında ózleri islep shıǵarǵan tovarlar hám xızmetlerdi satıwdan hám jumıs islewden túsken valyuta túsimi sıpatında payda boladı. Sırt el valyutasında túsken túsim islep shıǵarıwǵa tásir etiwshi qárejetlerge muwapıq bólistiriledi. Eń sońında kompaniyalar sırt el valyutasında payda aladı hám payda múlk iyeleri máplerinen kelip shıǵıp bólistiriledi. Dáslepki bólistiriwden keyin sırt el valyutası aǵımınıń qayta bólistiriliw procesi baslanadı: onda túrli-túrli xalıqaralıq shólkemlerge, fondlarǵa milliy mámleketlik byudjetten hám yuridikalıq hám fizikalıq táreplerdi sırt el valyutasındaǵı dáramatlardan tólem tólew usılı menen dawam etedi. Sırt el valyutası aǵımı aqırǵı basqıshında tolıq paydalanılıwı menen óz háreketin ulıwma juwmaqlaydı.
Demek, xalıqaralıq valyuta aǵımı xalıqaralıq finans bazarında júz beredi hám onıń quramına tómendegiler kiredi:
1. Xalıqaralıq kredit bazarı.
2. Xalıqaralıq fond bazarı, yaǵnıy qımbat bahalı qaǵazlar bazarı.
3. Xalıqaralıq investiciya bazarı.
4. Xalıqaralıq valyuta bazarı.
5. Xalıqaralıq qamsızlandırıw bazarı.
Joqarıda atap ótilgen xalıqaralıq finans bazarınıń hárbir quramlı bólegi bir-biri menen tikkeley baylanısqan hám bir-birine jaqınnan xızmet kórsetedi. Olardıń quramında birde-bir unamsız yaki unamlı jaǵday júz berse, basqalarınıń xızmetine óz tásirin ótkermesten qoymaydı.
Búgingi dáwirde jáhán finans bazarları tómendegilerden quraladı:
- milliy hám sırt el valyutaların óz ishine alǵan valyutalar bazarı;
- milliy hám sırt eldiń qımbat bahalı qaǵazların óz ishine alǵan fond bazarları;
- milliy hám xalıqaralıq qatnasıqlardan quralǵan kredit bazarı;
- tovarlar bazarı kórnisindegi finanslıq qatnasıqlardı qurawshı qımbat metallar bazarı.
Bul finanslıq bazarlardı bir-biri menen baylanıstırıp turıwshı mámleketler aralıq finanslıq-ekonomikalıq qatnasıqlarǵa toqtalıw zárúr dep esaplaymız.