9-modul finanslıq investiciya hám investitsion siyasat. Pul aylanısı, kredit hám bankler. Reja

9-MODUL Finanslıq investiciya hám investitsion siyasat. Pul aylanısı, kredit hám bankler.
Reja:
1. Investiciya procesiniń mazmun-mánisi. Investiciyalaw maqsetleri hám baǵdarları.
2. Real investiciyalardı ámelge asırıw ayrıqshalıqlar
3. Finanslıq investiciyalardı ámelge asırıw qásiyetleri.
4. Pul mámilesi jáne onıń ámel qılıw nizamlıqları.
5. Kredittıń mánisi, dárekleri hám wazıypaları.
6. Bank sisteması. Oraylıq hám kommerciya bankler hám de olardıń wazıypaları

1. 
   Investiciya procesiniń mazmun-mánisi. Investiciyalaw maqsetleri hám baǵdarları
   

1. Investiciya procesiniń mazmun-mánisi. Investiciyalaw maqsetleri hám baǵdarları
Sonı aytıw kerek, investiciya procesi investiciyalawda hádiyse, jaǵdaylardıń birin-ketin almasınıwın, payda alıw yamasa basqa unamlı nátiyjege erisiw ushın bolatuǵın izbe-iz háreketlerdiń kompleksin ańlatadı. Usınıń menen birge, investiciya procesiniń bas noqatı qaydan yamasa neden baslanadı? Yamasa qaydan «start» aladı? Biz, kópshilik ekonomistlerdiń investiciyalawdıń tiykarın fondlar quraydı, degen pikirine qosılamız. Sol kózqarastan alıp qaraǵanda, investiciya procesiniń bas noqatın fond quraydı. Bunnan usıdan ayqın boladı, investiciya procesin ámelge asırıw ushın fondlar bolıwı talap etiledi. Fondnıń joqlıǵı investiciyalawdı joqqa shıǵaradı hám investiciyalaw tuwrısında sóz júrgiziwdiń zárúrligi de bolmaydı. Sonday eken, investiciya procesin túsiniwde resursların jiynaw procesin da birge alıp qaraw onıń mánisin jáne de oydinlashtiradi. Sebebi, investiciya etiwden aldın resursların jiynaw zárúr boladı. Bir waqtıniń ózinde, bazar munasábetleriniń rawajlanıwı menen xojalıq sub'ektleri ortasındaǵı kapitaldıń aǵımı tezlashadi jáne bul processda bir xojalıq sub'ekttiń resursların toplawı basqaları ushın investiciya qoyıwdan ibarat boladı, yaǵnıy Xasantıń tabısı, Xusantıń ǵárejeti boladı. Mısalı, xojalıqlar, kóbinese, investiciya qoyıw ushın óz qarjları etpegende qımbatlı qaǵazlar shıǵaradılar. Bul process olar ushın resursların jiynaw bolıp tabıladı, biraq qımbatlı qaǵazlardı satıp alıwshılar ushın investiciya qılıw bolıp tabıladı. Bul jaǵday investiciya procesine investorlartıń resursların jiynaw hám olardı qoyıw menen baylanıslı háreketleri kompleksi, dep qarawǵa tiykar boladı.
Investiciyalardıń oǵada bir zárúrli tárepi sonda, olar multiplikatsion nátiyjege (hádiysege) baslawshı boladı. Keynschilik multiplikator kontseptsiyasına kóre, investiciya, tutınıw hám milliy dáramat ortasında turaqlı baylanıslılıq ámeldegi - investiciyaǵa etilgen hár bir ǵárejet baslanǵısh dáramatlarǵa aylanadı, bul dáramatlar taǵı ǵárejet etiledi hám taǵı basqalardıń dáramatlarına aylanadı hám process sol tárzde dawam etedi (Hasannıń sarp etiw-ǵárejeti, Husannıń tabısı boladı ), bul, óz gezeginde, bántlik hám islep shıǵarıw kóleminiń artıwın támiyinlep beredi.
Bir waqtıniń ózinde multiplikatsion process investiciya resurslarini háreketke keltirip, islep shıǵarıw aktivligin keńeytiredi, ilgerine qaraǵanda kóbirek ónim, dáramat jaratıladı. Olar taǵı qaytaldan tutınıw etiledi hám investiciyaǵa ajratıladı. Sonday tárzde ilgerine qaraǵanda kóbirek paydanıń investiciyaǵa aylanıwı óndiristiń úzliksiz keńeyip barıwın támiyinleydi. Bunda investiciya beretuǵın dáramat bank procentinen kem bolmawi zárúr, keri jaǵdayda, pulni investiciya etkenden kóre jiynaw qolay boladı.
Investiciya etip alınǵan dáramat dárejesin ańlatıw ushın multiplikator koefficiyenti kórsetkishi qollanıladı. Usı kórsetkish dáramat ósiwi menen investiciya ósiwi ortasındaǵı baylanısıwdı ańlatadı, yaǵnıy investiciya ornına alınǵan dáramat tómenlese, investiciya aktivligi de susayadi.
Dáramat artıwınıń investiciyaǵa tásir sheńberin kórsetiw maqsetinde ekonomistler akselerator túsinigin kirgiziwgen. Akselerator - investiciyalar artıwınıń milliy dáramatqa qatnasın ańlatiwshı koefficiyent bolıp, ol bıyılǵı jıldaǵı investiciya artıwınıń bıltırǵı milliy dáramat ósiwine qatnası formasında anıqlanadı. Ol paydanıń artıwınıń investiciya ósiwine tásirin kórsetedi.
Joqarıdagilardan kelip shıǵıp, investiciya procesiniń mánisin yoritganda onı jiynaw (resurlar), qoyıw (ǵárejetler) hám payda (dáramat ) alıwdan ibarat dinamikalıq processda alıp qaraw kerek. Investiciya procesiniń tiykarında investiciya daǵı izbe-izlik, yaǵnıy resurslar (jiynaw ) - investiciya qoyıw (ǵárejetler) - payda (dáramat ) alıw yamasa social nátiyjege eriwi izbe-izligi jatıwı kerek (2. 1-súwret).

2.1-súwret. Investiciya processi

Investiciya procesi isbilermenlik hám basqa iskerlik túrlerin shólkemlestiriw ushın buyım-múlktiń kapitallashuvini támiyinlew maqsetinde investorlartıń resursların jiynaw hám olardı túrli formada qoyıw menen baylanıslı háreketleri jıyındısı, dep tushunilishi kerek. Bul process jiynaw (resurslar ) - investiciya qoyıw (ǵárejetler) - buyım-múlk kapitallashuvi - ekonomikalıq yamasa social nátiyje izbe-izliginen ibarat boladı. Álbette, bul jaǵdayda pul formasında qoyılǵan investiciyalar buyım-múlk kapitallashuvini anglatmaydiku?, degen soraw tuwılıwı múmkin. Mına nárseni ayrıqsha dizimnen ótkeriw kerekki, investiciya procesiniń nátiyjesinde pul qarjları, aqır-áqıbette, kapital buyım-múlktiń kapitallashuviga alıp keledi. Sebebi, investiciya qoyıwdan maqset dáramat alıw eken, tek ǵana buyım-múlktiń kapitallashuvigina dáramat alıw ushın sharayat jaratadı. Sol sebepli de pul qarjları, aktsiya, obligatsiya hám basqa finanslıq formada investiciya etiwden maqset buyım-múlktiń kapitallashuvini támiyinlew, olardı jańalaw hám zamanagóylashtirishdan ibarat.

Ulıwmalastıratuǵın bolsaq, resurslar, olardı qoyıw jáne bul process nátiyjesinde payda (dáramat ) alıw bir-biri menen ajıralmas baylanısqan bolıp, investiciya etiwden aldın resurslar jamg'ariladi, keyin olar payda (dáramat ) yamasa social nátiyje alıw maqsetinde ekonomikalıq hám basqa iskerlik ob'ektlerine jaylastırıladı. Resurslarsız qoyıw procesi bolmaydı, resurslar qoyılmas eken payda (dáramat ) yamasa social nátiyje alıw da múmkin emes hám sonıń menen birge, resurslar qanday túrde bolıwınan qaramastan olardıń dáregi dáramat bolıp tabıladı.
Sonday eken, joqarıda aytıp ótilgeni sıyaqlı, resurslar (jiynaw ) - investiciyalawdıń bas noqatı bolıp tabıladı. Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerekki, formalarınan qaramastan investiciyalar kapitaldı (resursların ) jiynaw procesiniń nátiyjesi esaplanadı. Jiynaw investiciya qoyıwdıń hasası bolıp, ol qoyılatuǵın investiciyalardıń kólemin da belgilep beredi.
Pikirimizcha, investiciya iskerliginde investiciyalardıń izbe-izligi hám olardıń ózgeriwshenligi, yaǵnıy resurslar (bahalıqlar ) - qoyıw (ǵárejetler) hám investiciya nátiyjesinde nátiyje (payda, dáramat ) alıw jatıwı kerek. Eger nátiyje alinbasa investiciyalawǵa xoshamet de bolmaydı.
Investiciyalawdıń bas basqıshları tómendegiler boladı : resursların kapital qoyılmalarǵa aylandırıw (resurslarınıń kapitallashuvi), yaǵnıy bunda investiciyalar investiciya iskerliginiń anıq ob'ektlerine transformaciyası procesi júz beredi; qoyılǵan aqshalardıń kapital ma`nisi ósiwine aylanıwı (ekspluataciyaǵa berilgen ob'ektler hám islep shıǵarıw quwatları formasında ); kapital ma`nisiniń dáramat (payda ) formasında ósiwi, yaǵnıy investiciyalawdıń aqırǵı (sońǵı ) maqseti ámelge asıriladı.
Sonday etip, investiciyalardıń bas hám aqırǵı noqatları tutasadı. Bunda taǵı izbe-izlik, bir-biri menen jańa baylanıs qáliplesip: dáramat (payda ) - resurslar - aqırǵı nátiyje, yaǵnıy jiynaw procesi tákirarlanadı. Sonday eken, investi-ciya iskerliginiń mánisin túsiniwde jiynaw (resurslar ), investiciya qoyıw hám olardıń kapitallashuvi processlerin de birge alıp qaraw kerek.
Investiciya iskerligi investiciyalaw hám investiciyalardı, mulkni kóbeytiwdiń hasası esaplanadı, sebebi áyne áne sol iskerlikte investiciya bir kórinisten ekinshi kóriniske ótedi, yaǵnıy fondlar (resurslar ), qoyılmalar (ǵárejetler), kapital múlk (tayın ónim), ekonomikalıq yamasa social nátiyje (dáramat, payda ) hám kapitaldı ósiriw (fond) formasın aladı.
Investiciya procesi menen investiciya iskerliginiń parqı sonda, investiciya procesi maqsetli, maqsetli háreketti kórinetuǵın etpeydi, bálki, ulıwma hatti-háreketlerdi bildiredi hám sáwlelengenlestiredi. Investiciya iskerligi anıq maqsetke tiykarlanǵan bolıp, maqsetlerdiń túrlerine qaray, túrlishe jónelis, ózgeshelik, nátiyje hám nátiyjege iye boladı.

Investiciya iskerligi biznes-ideyalardı jaratıw, islep shıǵıw, olar tiykarında investiciya joybarların tiykarlash, investiciya joybarların ámelge asırıwdıń materiallıq-texnikalıq, finanslıq hám basqa tiykarların anıqlaw hám támiyinlew hám sonıń tiykarında investor ǵárejetleri oranıwı, múlktiń jáne de kópayshiga erisiw hám de bul processda málim sub'ektler qatnasıwın támiyinlew háreketleri hám múmkinshiliklerin sáwlelendiredi. Sol tárepten investiciya iskerligi investiciya procesine salıstırǵanda keńlew túsinik esaplanadı.

Qoyılatuǵın resurslarınıń túrlerine qaray, investiciya resursları qoyındaǵı sırtqı kórinislerde boladı :

- pul hám basqa finanslıq aqshalar, sonday-aq, kreditler, shemirshekler, aktsiyalar hám basqa qımbatlı qaǵazlar ;
- kósher hám kóshpelis buyım-múlk (ımaratlar, imaratlar, úskeneler hám basqa materiallıq baylıqlar ) hám de olarǵa tiyisli huqıqlar ;
- intellektuallıq múlk ob'ektleri, sonday-aq, texnikalıq hújjetler formasında dúzilgen texnikaǵa, texnologiyaǵa, kommerciyaǵa tiyisli hám basqa bilimler kompleksi, ol yamasa bul túrdegi islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw ushın zárúr bolǵan bilimler hám islep shıǵarıw tájiriybesi, nou-xau;
- jerge hám basqa tábiyiy resurslarǵa, ımaratlar, imaratlar, úskenelerge iyelik qılıw hám olardan paydalanıw huqıqı, sonıń menen birge, múlk huqıqınan kelip shıǵıwshı materiyaliq huqıqlar ;
- nızam hújjetlerine muwapıq basqa baylıqlar.
Investiciyalaw maqsetleri málim sociallıq-ekonomikalıq maqsetlerge jóneltirilgen, texnikalıq-ekonomikalıq, biznes-basqarıw, marketing hám islep shıǵarıw jobaları sıyaqlı táreplerge tiykarlanǵan, túrli finanslıq derekler qarjları qatnasıwı názerde tutılǵan kompleks hújjetler tiykarında qáliplestiretuǵın investiciya joybarları arqalı ámelge asıriladı.
Batıs ádebiyatında investiciyalawdıń eń keń tarqalǵan tórt maqseti keltiriledi: ámeldegi dáramattı kóbeytiw; kelesinde iri ǵárejetalar ushın aqsha jiynaw ; pensiya fondlarida aqsha toplaw ; dáramatlardı salıqqa tartıwdan qorǵaw.
Keltirilgen dizimde investiciyalaw maqsetlerinde mápler ústinligi ayqın hám usınıń sebepinen onı túsindirme beriwge zárúrat joq, dep esaplaymiz.
Ulıwma alǵanda, investiciyalaw maqsetlerin tórt gruppaǵa ajıratıw múmkin:
- jańa islep shıǵarıw yamasa xizmet kórsetiwdi shólkemlestiriw;
- islep shıǵarıwdı yamasa xizmet kórsetiwin keńeytiw;
- islep shıǵarıw natiyjeliligin asırıw ;
- mámleket shólkemleri talabın qandırıw, olardı ónim hám xızmetler menen támiyinlew.
Bunnan usıdan ayqın boladı, investiciyalaw maqsetleri túrlishe bolıp, olar, aqır-áqıbette, mámleket ekonomikası rawajlanıwın támiyinlew imkaniyatın beredi.
Investiciya resurslariniń deficitligi sharayatında ústin turatuǵın jóneliske iye bolǵan joybarlar awıl xojalıǵı hám sanaat tarmaqlarında, social tarawlarda (pán, den sawlıqtı saqlaw, mádeniyat, bilimlendiriw hám h. k.) islep shıǵilıwı kerek.
Investiciya iskerligi sub'ektleri investiciya salasında iskerlik kórsetip, bul jerde olar tárepinen investiciyalar ámelge asıriladı. Investiciya tarawı quramına tómendegilerdi kirgiziw múmkin:

• 
  - kapital qurılıs tarawı (bul tarawdıń buyırtpashı -investorlar, jalawshılar, proektlestiriwtiruvchilar, úskene jetkizip beretuǵınlar hám basqa tiyisli shólkemler iskerligin birlestiradi);
  
• 
  - innovatsiya tarawı (ilimiy-texnikalıq hám intellektuallıq potencial ámelge asıriladı );
  
• 
  - finans kapitalı mámilesi tarawı (qımbatlı qaǵazlar hám boshq.);
  
• 
  - investiciya iskerligi sub'ektleriniń múlkshilik huqıqların ámelge asırıw tarawı.
  
• 
  Investiciya joybarlarınıń islep shıǵilıwı túrli tarmaqlarda alıp barılıwı múmkin. Mısalı :
  

1. Xalıqtı azıq-túlik ónimleri menen támiyinlewde agrosanoat óndirisin turaqlılastırıw hám azıq-túlik resurslarini kóbeytiw sıyaqlı investiciya joybarları islep shıǵilıwı múmkin. Bul joybarlar dán xojalıǵın rawajlandırıw hám jetilistiriwge, sharba buyımları ónimlerin islep shıǵarıwdı asırıwǵa qaratılǵan bolıwı, sonıń menen birge, awıl xojalıǵı ónimlerin qayta islewde, satıwda, saqlawda joytıwlardı kemeytiwge jóneltirilgen bolıwı kerek.
2. Mashinasozlik salasında islep shıǵılǵan hám ámelge asırilatuǵın investiciya joybarları energiyanı kem sarp etiw etiwshi mashina hám úskeneler menen támiyinlewge qaratılǵan bolıwı kerek.
3. Qurılıs sanaatında investiciya joybarları, tiykarlanıp, jalǵız tártip degi hám ulıwma qurılıs ushın kerek bolǵan sapalı hám arzan qurılıs materialları menen bazardı toltırıw, sanaat qurılıs materialları kárxanaların kem energiya sarp etiw etiwshi texnologiyalar menen támiyinlew hám qayta qurallandırıw, sheki onim bazasın rawajlandırıw menen baylanıslı boladı.
4. Baylanıs hám informatika tarmaǵındaǵı kárxanalarda joybarlar, kóbinese, onı texnikalıq qayta qurallandırıw hám elektr baylanıs tarmaǵın remontlaw, jańa xızmet baylanısların keńeytiw menen baylanıslı boladı.
5. Ximiya sanaatı daǵı investiciya joybarları sanaat daǵı básekige shıdamlı jańa ónimlerdi islep shıǵarıw hám olardı satıw menen baylanıslı boladı.
6. Orman kompleksindegi investiciya joybarların ámelge asırıwda aǵashnı qayta isleytuǵın kárxanalardı jańa texnologiyalar menen támiyinlew esabına olardıń jumıs unumini asırıw, orman xojalıǵınıń islep shıǵarıw tarmaǵın jetilistiriw hám ekologiyaǵa tásir etiwshi shıǵındılardı tómenletiwden ibarat.
7. Ekologiya tarmaǵındaǵı joybarlar sanaat hám awıl xojalıǵı kárxanalarınıń házirgi hám keyingi xızmetlerin, olardıń múlk formaların esapqa alǵan halda, norma hám qaǵıydalar tiykarında ekologiyalıq jaǵdaynı jaqsılawǵa jóneltirilgen bolıwı kerek.