9-modul finanslıq investiciya hám investitsion siyasat. Pul aylanısı, kredit hám bankler. Reja

2. Real investiciyalardı ámelge asırıw qásiyetleri
from-to.uz:
Real investiciyalar milliy ekonomika ushın zárúrli áhmiyetke iye bolıp, olar ishki fondlar dárejesinden kóbirek muǵdarda kapital jiynaw, tólew balansın qollap-quwatlaw hám import qılıw múmkinshiligin keńeytiw arqalı ekonomikalıq rawajlanıwǵa unamlı tásir kórsetiwi múmkin. Tuwrıdan-tuwrı investiciyalar bólek kárxanalardıń iskerligi, islep shıǵarıw hám kapital natiyjeliligin asırıw, jańa texnologiyalardı engiziw hám menejment sistemasın jetilistiriwde zárúrli orın tutadı. Bul processler ónim hám xızmetler jetkizip beretuǵınlar, buyırtpashılar, básekishilerge tikkeley bolmaǵan tásir kórsetiw arqalı ishki bazardı rawajlandırıw, jumısshılardıń ilmiy tájriybesi hám ámeliy tájiriybesin asırıwda járdem beredi.
Tuwrıdan-tuwrı investiciyalar quramına :
- islep shıǵarıw (tiykarǵı hám aylanba ) fondlari, olardı keńeytiw, qayta qurıw hám qayta qurallandırıwǵa qoyılatuǵın ekonomikalıq resurslar ;
- islep shıǵarıw jáne social infratuzilma ǵárejetleri (jay hám imaratlar, turaq-jaylar );
- pul ma`nisine iye bolǵan nomoddiy aktivler (qımbatlı qaǵazlar, patentler, texnikalıq hám texnologiyalıq jańalıqlar, joybarlar hám basqa intellektuallıq múlk ob'ektleri) ni kiredi.
Real investiciyalar qoyındaǵı elementlerden ibarat :
- tiykarǵı fondlar (tiykarǵı kapital ) ga investiciyalar ;
- jer uchastkaların satıp alıwǵa ǵárejetler;
- nomoddiy aktivler (patentler, litsenziyalar, ilimiy-izertlew hám tájiriybe-konstruktorlıq islenbeleri) ga investiciyalar ;
- materiallıq aylanba qarjları rezervlerin toltırıw ǵárejetleri.
Tuwrıdan-tuwrı investiciyalawda investorlartıń tikkeley ózleri investiciya qoyılmaların ol yamasa bul investiciya ob'ektlerine kirgizedıler. Bul iskerlikti investiciyalanıp atırǵan ob'ekt haqqında tereń maǵlıwmatqa iye bolǵan hám investiciyalaw mexanizmlerin bilgen qánigelesken investorlar ámelge asıradılar.
Milliy ekonomikanı rawajlandırıwda shet el investiciya -lartıń áhmiyeti yuqorligi olardı keń kólemde qosıwǵa, ásirese, tuwrıdan-tuwrı shet el investiciyalarǵa bolǵan talaptı asıradı. Tuwrıdan-tuwrı shet el investiciyalardı tartıwdan maqset shártnama qatnasıwshıların patentler, sawda oraylarına ıyelewge, basqarıw tájiriybesin iyelewge, satıw bazarların úyreniwge, shólkemlestirilgen bilimlerdi iyelew hám basqalardı ózlestiriwge qaratıladı. Bunda eń áhmiyetlisi jáhán bazarına óz ónimlerin alıp shıǵıw hám bul bazar qatnasıwshısı boldır.
Izertlewler kórsetiwishe, milliy ekonomikanıń tuwrıdan-tuwrı investiciyalardı tartıw hám olardan nátiyjeli paydalanıw jaǵdayı ishki bazar hám de kiriptiń kólemi, tábiyiy hám mineral resurslar, maman jumısshı kúshi bar ekenligi, bazar reformaların ámelge asırıw pátleri, ekonomikalıq turaqlılıq faktorları menen baǵlıq bolıp tabıladı.
Tuwrıdan-tuwrı shet el investiciyalar shet el kapitalınıń uzaq múddetke jaylastırilishini, investor qurap atırǵan firma aktsiyaları yamasa aktsiyadorlik kapitalına tolıq ıyelewi yamasa keminde 10 procenti xojalıq iskerliginiń tásirli qadaǵalaw etiliwin támiyinlewin ańlatadı.
Tuwrıdan-tuwrı shet el investiciyalar :
- investorga investiciya kiritilip atırǵan ob'ekt ústinen baqlaw huqıqın beretuǵın óndiriske sarplanǵan uzaq múddetli shet el qoyılmalardı ;
- sońı maqseti payda kórinisinde dáramat alıwǵa qaratılǵan isbilermenlik kapitalınıń ústin turatuǵın formasın ;
- menshikli kapitalǵa tiykarlanǵan tuwrıdan-tuwrı shet el investiciyalardı ;
- shet el investortıń investiciya kiritilip atırǵan ob'ekt ústinen tolıq iyelik etiwin ;
- shet el investor tárepinen investiciya kiritilip atırǵan ob'ekt ustav kapitalınıń 10 % ten kem bolmaǵan bólegi ústinen qadaǵalaw ornatıwın ;
- shet el investortıń investiciya kiritip atırǵan ob'ektlerdi basqarıwda nátiyjeli qatnasıwın ;

- bekkem ekonomikalıq munasábetlerdi ornatıw hám de kárxana ústinen qadaǵalaw xuquqini qolǵa kirgiziw maqsetinde kapital hám resurslarınıń transchegaraviy háreketin óz ishine aladı hám kórinetuǵın etedi.

Tuwrıdan-tuwrı shet el investiciyalardıń Ózbekstanǵa kirip keliwi qısqa waqıt ishinde múlkshiliktiń túrli formaları tashkil tabıwına kómeklesdi, ekonomikada strukturalıq qayta qurıw, abıraylı tarmaqlardıń júzege keliw etiliwin támiyinledi. Eń áhmiyetlisi, ekonomikanıń baynalminallashuvini hám xalıq aralıq bazarǵa óz ónimlerin alıp shıǵıwın hám ol erda óz ornına ıyelewin támiyinledi. Bunıń áqibetinde kirip kólemi hám potencialı ósiwi hám respublikamiztıń tólew balansınıń barǵan sayın unamlılasıp barıwına erisildi.
Tuwrıdan-tuwrı shet el investiciyalar aǵımın keńeytiwge qolay sharayatlar jaratıwda, birinshi náwbette, kapitaldıń mámleketleraro basma-bas almasıwlanıwınan, qosımsha anıq hám uǵımsız risklarǵa dus keliw itimallarınan hám kapital aǵımınıń waqıtlı ma`nisi kontseptsiyasınan kelip shıqqan halda jumıs júrgiziw kerek. Ózbekstannıń bazar ekonomikasına ótiw sharayatında jámi qosımsha risklar arasında valyuta riskı ajralıp turadı. Húkimet kepilligi menen alınatuǵın kreditler hám qarızlar rolin esapqa alǵan halda investiciya ortalıǵın hám investiciya iskerligin mámleket tárepinen tártipke salıwdı jáne de jetilistiriw maqsetinde keskin ilajlar kóriliwi talap etiledi, oǵan regionlar ekonomikasınıń ústin turatuǵın tarawlarında salıq jeńilliklerinen paydalanıw menen erisiw múmkin. Tuwrıdan-tuwrı shet el investiciyalardı jańa joybarlarǵa keń qosıw menen ekologiyalıq taza hám aldıńǵı texnologiyalar, eń jańa texnika hám úskene-úskenelerdi engiziw, miynetti aqılǵa say shólkemlestiriw esabına awıl xojalıǵı ónimlerin qayta islew sanaatın jedel rawajlandırıwǵa erisiw múmkin. Tuwrıdan-tuwrı shet el investiciyalardı qosıwdı olardı tartıw hám paydalanıw boyınsha tastıyıqlanǵan uzaq múddetli aymaqlıq, maqsetli programmalarǵa muwapıq shólkemlestiriw zárúr. Bunday programmalarda ústin turatuǵın tarawlar, ilmtalab hám kapitaltalab tarmaqlar belgilenip, olarda tuwrıdan-tuwrı shet el investiciyalardı ózlestiriw qatnasıwshılarınıń huqıq hám minnetlemelerin anıq belgilew menen baylanıslı ilajlar názerde tutılıwı maqsetke muwapıq boladı.
Tuwrıdan-tuwrı shet el investiciyalardıń kirip keliwi respublikamızda menshiklilestiriw processlerin shólkemlestiriw basqıshları menen baylanıslı boldı. Tuwrıdan-tuwrı shet el investiciyalardıń aǵısları, bárinen burın, Ózbekstan ekonomikasında qospa kárxanalardıń júzege keliw etiliwine tiykar salındı hám de shet el hám qospa kárxanaları júzege keliw etiliwine jay jarattı.
Tuwrıdan-tuwrı shet el investiciyalar kapital qabıl etiwshi region ekonomikasında tikkeley tavar islep shıǵarıw hám xizmet kórsetiwge saparbar etiledi. Bul investiciyalar ámeldegi bolǵan kárxana yamasa basqa xojalıq júrgiziw sub'ektleriniń aktsiyaları qadaǵalaw paketin satıp alınǵan zat etiw yamasa óz islep shıǵarıw quwatların shólkemlestiriw jolları menen saparbar etiledi. Ózge ekonomikaǵa kirip keliw formasından qaramastan, tuwrıdan-tuwrı shet el investiciyalar óz iyelerine investiciya ob'ektlerin basqarıwda nátiyjeli qatnasıw, óz mámleketleri sırtında bolǵan hám kapitalları saparbar etilgen kárxana hám firmalar ústinen qadaǵalaw ornatıw sıyaqlı múmkinshiliklerdi jaratıp beredi.
Kapital tartıwshı mámleketlerdiń islep shıǵarıw tarawlarına tuwrıdan-tuwrı shet el investiciyalardıń kiritiliwi jáne onıń ósip barıwı, bul mámleketlerdiń ekonomikalıq qalaqlıqtan tezirek qutılıwınıń tiykarǵı shártlerinen biri esaplanadı.
Tuwrıdan-tuwrı investiciyalar investortıń investiciya processinde tikkeley qatnasıwın anglatib, bunda investor investiciyalaw ob'ektin, sonıń menen birge, onı finanslıq támiynlewdi shólkemlestiriw hám finanslıq támiynlew dáreklerin tikkeley ózi anıqlaydı. Tikkeley bolmaǵan investiciyalaw investiciya yamasa finanslıq dáldalshılar arqalı investiciyalaw bolıp tabıladı (mısalı, qımbatlı qaǵazlar satıp alıw ).

Tuwrıdan-tuwrı investiciyalawda kapital iskerlik júrgizeip atırǵan kárxanalardı texnikalıq qayta qurallandırıw, remontlaw hám jańa kárxanalardı qurıwǵa jóneltiriledi. Bul jaǵdayda kárxana -investor aqsha qoyıp atırǵanda óziniń islep shıǵarıw kapitalın kópeytedi, yaǵnıy tiykarǵı islep shıǵarıw fondlarini jáne onıń ámel etiwi ushın zárúr bolǵan aylanba qarjıların asırıp baradı. Tiykarǵı fondlar hám aylanba aqshalarǵa investorlar tárepinen qoyılatuǵın barlıq túrdegi baylıqlar real investiciya dep túsiniledi. Tuwrıdan-tuwrı investiciyalar arqalı islep shıǵarıw kárxanaları qurıladı, háreketdegi kárxanalar texnikalıq qayta qurallantiriladi hám ulıwma, tiykarǵı fondlar tákirar islep shiǵarıladı.

Mámleketimizde tiykarǵı kapitalǵa kiritilgen investiciyalardı finanslıq támiynlew dárekleri quramında tikkeley, yaǵnıy tuwrıdan-tuwrı shet el investiciyalar muǵdarı jıldan-jılǵa asıp barǵan. Atap aytqanda, 2007-2015 jıllarda tiykarǵı kapitalǵa jóneltirilgen investiciyalardıń derlik 18 % i oraylastırılǵan investiciyalar esabınan finanslıq támiynlewgen. Bul tiykarǵı kapitalǵa kiritilgen investiciyalardı finanslıq támiynlew dárekleri quramında byudjet qarjları kólemi qısqarganligini hám de kárxana, xalıq qarjları hám tuwrıdan-tuwrı shet el investiciyalar úlesi joqarılıǵın ańlatadı.
Qanaatlanıwshılıq menen atap kórsetiw kerek, bunday unamlı jaǵday, bárinen burın, Ózbekstan Respublikası Prezidenti I. A. Karimovtıń jáhán ekonomikalıq daǵdarısınıń mámleket ekonomikasına unamsız tásirin yumshatishga qaratılǵan qatar Párman hám Qararlarınıń ámeliyatqa qollanıwı, sonıń menen birge, mámlekette investiciya ortalıǵın jaqsılawǵa mámleket tárepinen úlken itibar (atap aytqanda, túrli salıq hám boj jeńillikleri, huqıqıy kepillikler, jaratılǵan túrli preferentsiyalar hám boshq.) berilip atırǵanı nátiyjesi bolıp tabıladı.

2.