Nókis kánshilik instituti kánshilik isi topari studenti kaypanov jánibektiń “geologiya” PÁninnen

Jerdiń forması, ólshemleri hám dúzilisi
Jer qabıqı — magmatik, metomorfik hám shógindi taw denelerinen shólkemlesken bolıp, Jerdiń eń ústki tas qabıqı bolıp tabıladı. Onıń qalıńlıǵı 7 den 70-80 kilometrgeshe ózgerip turıwshı, magmatik hám tektonik processler keshetuǵın, Yeming aktiv qatlamı bolıp tabıladı. Onıń tómen shegarası Jer maydanı relyefmi tákirarlaydı, yaǵnıy materiklar astında mantiyaga tereń botib kiredi, okeanlıq astında bolsa Jer maydanına jaqınlasadı.

Seysmik izertlewler járdeminde Jer qabıǵınıń dúzilisinde ónim bolıw quramı hám ózgesheligi boyınsha hár qıylı bolǵan tog* jınıslarınan shólkemlesken ush qatlam ajratıladı.

Stratosfera (latınsha «stratum» — qatlam ) shógindi hám shógindi vulkanogen jınıslarınan dúziledi. Olar sazlar hám gilli slanetslar (42%), qumli (20%) hám karbonat (19%) jınıslarınan ibarat. Qatlam Jer maydanınıń derlik barlıq maydanın qoplaydi hám tereń batpaqlıqlarda ulaming qalıńlıǵı 2 0-25 km ga jetedi.

Shógindi qatlamları ushın ulaming kem dislokatsiyaga dus kelgenligi, salıstırǵanda kishi tıǵızlıq hám kem ózgerisler xarakterli bolıp tabıladı. Olardaǵı intensiv ózgerisler kesimdiń tómen bóleginde regional metamorfizmning baslanǵısh basqıshı hám de kontakt metamorfizmning payda bolıwı menen baylanıslı. EfFuziv magmatik tog1 jınısları Jer qabıqında kem tarqalǵan. M DH aymaqlarında shógindi qatlamlaming o 'rtacha tıǵızlıǵı 2, 4 g/sm 3 ni quraydı, onıń shegarasınan sırtında bolsa 2, 28—2. 80 • g/sm 3 aralıǵinda ózgerip turadı. Bóylama tolqınlaming tarqalıw tezligi shógindi qatlamında taw jınıslarınıń quramı, zichlanish dárejesi menen baylanıslı bolıp, 1, 8—5, 0 km /s hám odan artıq dárejede ózgerip turadı.
Stratosferani shólkemlestirgen jinslaming quramı ulaming suwlı ortalıqta bunnan 3, 3 mlrd.jıl aw al payda bollıǵin kórsetedi.
Jerdiń ıssılıq rejimi
Jer m a'lum muǵdardaǵı ıssılıqtı islep shıǵaradı. Ishki ıssılıq energiyasınıń tiykarǵı derekyi b oiib, radioaktiv elementlaming bólekleniwi esaplanadı. Radioaktiv elementler óz-ózinen bólekfanib, ózinden m a'lum muǵdardaǵı ıssılıq energiyasın ajıratıp shıǵaradı hám jer qabıqı jınıslarında hám de mantiyasida energiya toplanıp baradı.

Radioaktiv elem entlar jer qabıqında júdá az muǵdarda tarqalǵan boiishiga qaramay, planetamiz payda boigan (5 mlrd.jıl ) waqıttan berli payda bolǵan ıssılıq m iqdori, jerdiń ishki qatlamları qızdırıwdan tısqarı. onıń maydanına da ıssılıq tarqatıwǵa jetkilikli bolıp tabıladı.
Jer ishkerisinde payda bolıp háreket etetuǵın ıssılıqtan tısqarı, sırtqı Quyash radiatsiyasınan ónim boiadigan ıssılıq da bar bolıp tabıladı.
Bir sekund dawamında Jer maydanı Quyashdan ıssılıqqa aylanatuǵın 1, 8. 1024 erg. nurlanıw energiyasın qabıl etedi. Bul ıssılıqtıń 45 payızın Jer maydanınan atmosferaǵa tarqatadı. Jerdiń Quyashdan qabıl etip alatuǵın ıssılıǵı tegis emes bólistirilgen.
Gúzetisler sonı kórsetedi. Antarktida hám Arqa qutbda 1 sm: júzege ekvatordagiga salıstırǵanda úsh ese kóp ıssılıq jutıladı.
Lekin yutilgan ıssılıq bul aymaqtıń kóp bóleginde hawanıń tınıqlıǵı hám hawa qatlamınıń siyrek boiganligi sebepli atmosferaǵa tarqalıp ketedi.
Jer maydanınıń túrli noqatlarında ıssılıq muǵdarınıń tegis emes qabıl etiliwi, Jer avlanish o'qining ekliptika maydanına salıstırǵanda qıya jaylasqanlıǵı menen de bogiiq. Jer maydanınan ıssılıqtıń tarqalıwı hám maydanı menen jutılıwı m aium dárejede qurǵaqlıq hám suvlaming tegis emes bólistiriliwine, Jer maydanınıń relyefine, ósimliklerge, hawa hám okeandagi aǵıslarǵa baylanıslı. Lekin Jer landshaflining hár túrliligine qaramay, onıń maydanında birdey ortasha jıllıq yamasa ortasha ańlıq temperaturaǵa tán bolǵan aymaqlami ajıratıw múmkin.
Temperatura tek arqadan qublaǵa úshek az waqıt ózgeripgine qalmay, ura boyınsha da ózgerip turadı. Temperaturanıń Jer vuzasidagi ózgeris amplitudasi ayırım rayonlarda 90—I0 0 C ga (Orta Aziya ǵarrılarında ) jetedi. Jer júzinden tereńlesip barılǵan tárepke temperaturanıń (kúnlik, jıllıq, kóp jıllıq ) ózgeriwi azayıp baradı hám Jer júzinden m aium bir urada o 'zgarmay qóyadı. Temperatura turaqlı bolǵan hám
Quyash ıssılıǵınıń tásiri boim ay qalǵan bul ura regionin jıllıq temperatura turaqlı bolǵan region dep ataladı. Bul regiondaǵı temperatura
Jer vuzasidagi ortasha jıllıq temperaturaǵa teń boladı. Quyash energiyasınıń ta 'siri astında boigan bul regiondı geliotermik region dep júritiledi.