Noklassik ontologiyaning yo'nalishlari va mohiyati bo'yicha esse tayѐrlash

Noklassik ontologiyaning yo'nalishlari va mohiyati bo'yicha esse tayѐrlash
(M.Xaydeggerning borliq va vaqt asari asosida) .
Ontologiya tushunchasining tahlili. O'quv kurslarida asosiy falsafiy muammolarni o'rganish odatda ontologiyadan boshlanadi. Ontologiya falsafiy bilimlarning alohida sohasi bo'lib, unda borliq va yo'qlik, mavjudlik va nomavjudlik kabi masalalarning keng doirasi o'rganiladi, shuningdek mavjudlik sifatiga ega bo'lgan barcha narsalarning mohiyati aniqlanadi. Ikki yarim ming yillik faol izlanishlar natijasida falsafiy bilim tizimida ontologiyadan tashqari falsafaning gnoseologiya, aksiologiya, ijtimoiy falsafa, axloq, estetika, mantiq kabi tarkibiy qismlari paydo bo'ldi. Lekin ularning barchasi zamirida ontologiya yotadi, o'z navbatida ontologiya har qanday falsafiy dunyoqarashning negizi Click here to buy ABBYY PDF Transformer 2.0 www.ABBYY.com Click here to buy ABBYY PDF Transformer 2.0 www.ABBYY.com p 9 hisoblanadi va shu tariqa o'z tarkibiga kirmaydigan boshqa falsafiy muammolar talqinini ko'p jihatdan belgilaydi. Borliq haqidagi fan – ontologiya qadim zamonlardayoq falsafaning muhim qismi hisoblangan. Garchi "ontologiya" so'zi falsafa tilida XVII asrdagina o'rin olgan bo'lsa-da1 , borliq antik mutafakkirlar falsafiy mulohazalarining bosh mavzularidan biri bo'lgan. U yunoncha o'zaklarga ega bo'lib (ontos – borliq, logos – so'z, ta'limot), borliq haqidagi ta'limot degan ma'noni anglatadi. Borliq kategoriyasi dunyoda hamma narsaga xos bo'lgan xususiyatning o'ta umumiy tavsifi sifatida vujudga kelgan. Ontologik bilim serqamrov va universaldir. U amalda mavjud bo'lgan hamma narsaga taalluqli. Insonga bunday bilim nima uchun kerak? Axir odamlar amalda "umuman hamma narsa" bilan ish ko'ra olmaydilar – ularning ishlari doim muayyan narsalar doirasi bilan cheklangan bo'ladi. Ontologik kontsepsiyalar Real mazmundan xoli bo'lgan mavhumliklarni o'ylab topish bilan shug'ullanuvchi falsafiy aqlning quruq o'yini emasmikan? Bunday savollar borliq haqidagi ontologik tasavvurlar tanqidining manbai bo'lib xizmat qiladi. Bunday tasavvurlarni Berkli, yum, Kant va empirizm nuqtai nazarini himoya qiluvchi boshqa faylasuflar tanqid qilgan. Ontologik bilim insonga shuning uchun kerakki, unga ko'ra inson har qanday konkret ob'ektni bilishga kirishgunga qadar mavjud bo'lgan narsaning tuzilishi haqidagi ayrim dastlabki tasavvurlarga tayanadi. Bu tasavvurlar bilish amallarining umumiy strategiyasi yoki dasturini belgilaydi. Bunday dastur inson qandaydir kutilmagan va tushunarsiz narsaga duch kelgan holda ayniqsa zarur. Shu vaziyatda yangi va betakror hodisalarni tushunish va o'zlashtirishga yaqinlashish uchun bu hodisalarni, ularning dunyodagi o'rnini va ularga qanday yondashish kerakligini taxminiy aniqlash imkonini beruvchi dunyoning barcha hollarda qo'llashga yaroqli bo'lgan umumiy sxemasi yoki "xaritasi"ga ega bo'lish lozim. Kundalik tajribada biz butunlay yangi ob'ektlarga kamdan-kam holda duch kelamiz. Ammo inson o'zi o'zlashtirgan makrodunyo chegarasini kengaytirgani sari "har qanday hol" uchun zarur bo'lgan borliq haqidagi ontologik tasavvurlarni falsafiy nuqtai nazardan maxsus o'rganish vazifasi yanada muhimroq ahamiyat kasb etadi. Turli ontologik kontsepsiyalar – bu dunyoni idrok etishning turli usullaridir. Faylasuflar ularni yaratar ekan, insoniyatga u "birdan" ilgari ko'rilmagan narsaga duch kelgan va "buning nimaligi"ni tushunishning eng maqbul usulini tanlashga to'g'ri keladigan taqdirda kerak bo'ladigan universal modellarni oldindan tayyorlashga "ijtimoiy buyurtma"ni bajaradi. Shu o'rinda tabiiy bir savol tug'ilishi mumkin: dunyoning umumiy manzarasini yaratishni fizika o'z zimmasiga olgani tufayli ontologiya o'z ahamiyatini yo'qotgani yo'qmi? Zero, fizika materiya va harakatning eng umumiy shakllarini o'rganadi va uning fundamental nazariyalari "butun 1 bu so'z ilk bor 1613 yilda nashr etilgan R.Gokleniusning "falsafiy lug'ati"da paydo bo'lgan. Click here to buy ABBYY PDF Transformer 2.0 www.ABBYY.com Click here to buy ABBYY PDF Transformer 2.0 www.ABBYY.com p 10 mavjudlik"ka tatbiq etadi. Dunyoning zamonaviy fizik nazariyalari mavjud bo'lgan sharoitda ontologiya anaxronizm, eskirgan falsafiy an'ana "sarqiti" hisoblanmaydimi? Ammo ontologiya bilan fizika o'rtasida jiddiy farq mavjud bo'lib, u biron-bir fizik nazariyaga ontologiyaning o'rnini bosish imkonini bermaydi. Fizikaning ontologiya bilan umumiyligi shu bilan belgilanadiki, u o'rganuvchi materiya va harakat shakllari qolgan barcha, yanada murakkabroq - kimyoviy, biologik, ijtimoiy shakllar uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Fizika "butun mavjudlik"ni (borliqning bizga ma'lum bo'lgan shakllari doirasida) qamrab oladi va o'zi aniqlagan qonunlarni butun dunyoga tatbiq etadi. Ammo u borliq nofizik shakllarining o'ziga xos xususiyatlarini o'rganmaydi. Fizikaning borliqdan topuvchi umumiy jihatlar voqelik barcha ob'ektlarining "fizik zamini"gina hisoblanadi. Ontologiya esa borliqning har qanday sohasi ob'ektlari, shu jumladan biologik va ijtimoiy ob'ektlarning o'ziga xos xususiyatlari o'rtasida umumiy jihatlarni aniqlashga harakat qiladi. Fizika doirasida aniqlanuvchi umumiy xossalar – bu fizik xossalardir. Ontologiya esa umumiy jihatlarni ob'ektlarning fizik xossalaridan ham, nofizik (kimyoviy, biologik, ijtimoiy) xossalaridan ham izlaydi. Har qanday ontologiya gipotetik xususiyat kasb etadi. Uning bu xossasi ilmiy nazariyalarnikidan ham kuchliroqdir. Shu ma'noda yum va Kant mutlaqo haq: tajribada ko'rilmaydigan narsalar haqidagi ontologik mulohazalar muqarrar tarzda sub'ektiv va isbotlab bo'lmaydigan farazlarni o'z ichiga oladi va shu bois ishonchsiz. Ontologiya – falsafaning taxmin va farazlar bilan ayniqsa kuchli bog'liq bo'lgan qismi. Neopozitivistlar uning tabiiy-ilmiy bilimdan farqiga ishora qiladilarki, bunga qo'shilmaslik mumkin emas (ammo qaerda fan tugashi va "metafizika" boshlanishini aniq va uzil-kesil ko'rsatishga hali muvaffaq bo'linganicha yo'q

Mavjudlik haqidagi klassik bo'lmagan ontologiya

Ushbu asardagi ekzistensial ontologiya faqat ekzistensializm doirasida rivojlanadigan ontologiya sifatida qaralmaydi. U mavjudlik haqida fikr yuritishning ba'zi umumiy tamoyillari bilan birlashtirilgan falsafiy oqimlarning keng doirasini qamrab oladi. Muallif, bu holda, ekzistensializm chegaralarini belgilashning mavjud an'analariga amal qiladi, faqat o'zini ushbu yo'nalish deb hisoblagan faylasuflarning o'z taqdirini o'zi belgilash asosida emas, balki aniqlanadigan umumiylik va falsafalashning asosiy tamoyillari asosida.

Klassik bo'lmagan ontologiyaning shakli sifatida ekzistensial ontologiyaning asosiy printsiplari, bizning fikrimizcha, XX asrning bir qator falsafiy oqimlari va mualliflik tushunchalarida mavjudlik haqidagi fikrlashning quyidagi xususiyatlari. (asrning xronologik doirasidan tashqarida ikkala yo'nalishda ham qisman chiqish bilan):

borliqning falsafiy kontseptsiyasi dunyo haqidagi faktografik bilimlardan ajralib turadi va har qanday holatda ham ularning natijasi sifatida qaralmaydi;

borliqning falsafiy tushunchasi nafaqat ratsional-mantiqiy, balki transratsional vositalar bilan ham amalga oshiriladi, hissiy va qiymat burchagini o'z ichiga oladi;

ko'p jihatdan ushbu toifaning umumiy ma'nosini aks ettiruvchi borliqning o'ziga xos turi sifatida inson borligi ko'rib chiqiladi.

Biz ontologiyaning asosiy tamoyillarini ushbu yo'nalishda qayta ko'rib chiqish zamonaviy falsafada umumiy sabablar bilan bog'liqligini ko'rsatishga harakat qildik. Shu sababli, ekzistensial tipdagi ontologiyani nafaqat so'zning to'g'ri ma'nosida ekzistensialist faylasuflar (birinchi navbatda M. Xaydegger, K. Yaspers va J.-P. Sartr) qo'llab-quvvatladilar (hech bo'lmaganda qisman) va rivojlantirdilar, balki ekzistensializm g'oyalarini baham ko'rgan rus faylasuflari (birinchi navbatda N. A. Berdyaev, S. L. Frank), klassiklar hayot falsafalari, birinchi navbatda F. ning o'zi. Nitssheva H. Ortega y Gasset va M. Scheler kabi hayot falsafasi va ekzistensializmga yaqin mutafakkirlar, rus kosmizmining ba'zi vakillari (birinchi navbatda N. F. Fedorov), metafizikaning asosiy tushunchalarini qayta ko'rib chiqishga intilgan faylasuflar (xususan, N. Gartman, V. Diltey) va boshqalar. ekzistensial ontologiyani oldingi davr mutafakkirlari g'oyalari bilan bog'laydigan bir qator tarixiy juftliklarni topish mumkin (masalan, muborak Avgustin, Kuzanskiy Nikolay). N. A. Berdyayev shunday yozadi: "men ekzistensial faylasuflar deb hisoblayman ... muborak Avgustin va Paskal, Kirchegardt va Nitsshe"36, u falsafaning mohiyati va ma'nosi, insonning dunyoga munosabati talqinlarining abadiy tasodifini anglatadi. Aynan shu turli davrlarni bog'laydigan ichki birlik mavjudlik muammosining klassik bo'lmagan echimida ham mavjud: agar u falsafiy an'analarda qayta tiklanadigan o'zgarish, muqobil magistral talqin sifatida mavjud bo'lmaganida, XX asrda birinchi o'ringa chiqa olmasdi. Shunday qilib, biz borliqning ekzistensial talqinining asosiy o'ziga xos nuqtalarini aniqlashga harakat qilamiz.

Avvalo, borliqni umumiy ilmiy kategoriya emas, balki sof falsafiy kategoriya sifatida tushunish e'tiborni tortadi va bu holda falsafa ham ilmiy bo'lmagan bilim shakli sifatida ilmiy bo'lmagan nuqtai nazardan ko'rib chiqiladi. Xaydeggerning fikriga ko'ra, metafizikaning asosiy tushunchalari – haqiqat, dunyo, mavjudlik – fikrlashning boshlang'ich nuqtasidir va "fan o'ylamaydi"37. S. L. Frank bu g'oyani ochib beradi: "ilmiy fikr, ya'ni. dunyoni tizimli ravishda izchil va iloji boricha to'liq mavhum bilishga qaratilgan ong, albatta, bunday hollarda, har bir hodisani oxir-oqibat uning boshqa barcha shartlarini hisobga olgan holda iz qoldirmasdan tushuntirish mumkin bo'lgan tartibga solish printsipi bilan boshqariladi, ularning har biri to'liq aniqlangan narsadir. Ushbu postulat ham qonuniy, ham ilmiy fikr uchun zarurdir; ma'lumki, bu uning taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchi. Ammo falsafiy aks ettirish bu bilan o'zini haqiqiy yo'ldan ozdirishga yo'l qo'ymasligi kerak. Uning uchun bu postulatdan boshqa narsa emas-ish gipotezasi, aniqrog'i, ilmiy ish uchun foydali bo'lgan yordamchi fantastika. Haqiqatning yaxlitligiga qaratilgan ong uchun har qanday aniq hodisani "ma'lum" asoslar bilan to'liq tushuntirish imkonsiz bo'lib qoladi – va bundan tashqari, bu bizning bilimimizning haqiqiy cheklanganligi sababli amalga oshirilmasligi sababli emas. yoki – bir xil narsa – bu erda hisobga olinadigan shartlar sonining cheksizligi tufayli, ammo, shuningdek, aniq mavjudotning barchasi o'z-o'zidan aniqlanmagan va shuning uchun mavjudlikning oqilona aniqlanmagan potentsialidan kelib chiqadi"38. Mavjudlikni falsafiy tushunish ilm-fandan farqli ravishda amalga oshirilishi kerak.

Agar borliqning falsafiy tushunchasi fanga asoslanmagan bo'lsa, unda u insonning dunyoga bo'lgan munosabatidagi boshqa narsaga asoslanishi kerak. Turli xil tafovutlar bilan ekzistensial falsafa bunday asos koinotning globalligini, uning ichki, unda sodir bo'layotgan voqealarning kuchi va ulug'vorligidan muqaddas hayratni, voqelikning chuqurligi va ahamiyatini his qilishni bevosita boshdan kechirish degan fikrdan kelib chiqadi. Bunday tajriba hayotimizning ba'zi daqiqalarida paydo bo'ladi. "Biz hech qachon mavjud bo'lgan hamma narsani uning shartsiz populyatsiyasida anglamasligimiz haqiqat bo'lgani uchun, biz hali ham tez-tez o'zimizni u yoki bu tarzda mavjud bo'lgan ochiq populyatsiyaning o'rtasida turganimizni ko'rishimiz aniq" 39. S. L. Frank bu lahzalar nima ekanligini ko'rsatadi. "Bizni larzaga soladigan voqealar oldida – bu yaqin kishining o'limi yoki yangi odamning tug'ilishi – biz o'zimizni qandaydir muqaddas marosim oldida turgandek his qilamiz: hayot tashuvchilar qandaydir tushunarsiz masofaga g'oyib bo'layotgandek yoki tushunarsiz chuqurlikdan chiqib ketayotgandek. Tabiatdagi buyuk falokatlar – zilzilalar, toshqinlar, bo'ronlar – va buyuk ijtimoiy g'alayonlar bizda tanish, tanish, barqaror dunyomiz to'satdan egallab olgan ba'zi sirli kuchlar tuyg'usini uyg'otadi... Bunday holatlarning barchasida biz tushunarsiz narsaga duch kelgandek tuyuladi, bu aniq tushunchalarda tanish, tushunarli va tushunarli bo'lgan hamma narsadan aniq farq qiladi. Butun ob'ektiv olamning orqasida – bizning hushyor ongimiz "haqiqat" deb ataydigan narsa – lekin uning noma'lum chuqurliklarida ham-biz tushunarsiz narsani qandaydir haqiqat sifatida his qilamiz, bu, ehtimol, mavjudotning ob'ektiv, mantiqiy tushuniladigan, odatiy muhitimizga o'xshash butunlay boshqacha o'lchovida yotadi dunyo"40. N. Gartman ham "borliq bilan to'qnashuv" holatlari haqida gapiradi. Uning uchun bu insonning dunyoning chidamliligi, bizning imkoniyatlarimiz chegarasi bilan to'qnashuvi. Inson dunyo unga tegishli emasligini, u o'z taqdirining egasi emasligini his qiladi, bu tuyg'uni qo'rquv, tashvish, umid kabi hissiy-transsendent harakatlarda boshdan kechiradi. Xususan, inson borliqning eng muhim xususiyatini – vaqtni-unga bo'ysunmaydigan kuchli oqim sifatida qabul qiladi va uni kutish, tashvish sifatida boshdan kechiradi.

S. L. Frank ham, N. Gartman ham borliq bilan aloqa qilish paytidagi tajribani, shuningdek, bolaga ulkan, sirli, ba'zan yoqimli, ba'zan qo'rqinchli bo'lib ko'rinadigan dunyoning bolalarcha qarashlari bilan taqqoslashadi. Shunday qilib, borliqning falsafiy tushunchasi insonning bilim tajribasi va shu ma'noda ilmgacha bo'lgan dastlabki sezgiga asoslanadi. "Dastlabki fikrlash – bu mavjudlik joylashuvining aks-sadosi, bu erda yagona narsa porlaydi va amalga oshadi: mavjud bo'lgan narsa. Bu aks – sado borliqning jim ovozi so'ziga insoniy javobdir " 41

Mavjudlikni bunday tushunish oqilona va mantiqiy bo'lishi mumkin emasligi allaqachon aniq. Ekzistensial ontologiyaning ko'plab yaratuvchilari borliqning o'zini ham, u haqidagi fikrlashni ham metalogik, superdefinit, ya'ni cheklangan ta'riflar doirasiga mos kelmaydigan va transratsional deb ta'riflaydilar. Bu holda transratsional hech qanday tarzda irratsional bilan bir xil emas, u anti-emas, balki superratsionaldir. Transratsional mavjudot oqilona tashkilotni o'z ichiga oladi, ammo uning orqasida o'rganilmagan chuqurliklarni ochib beradi. Transratsional bilim o'z-o'zidan oqilona tushunishni olib tashlaydi, lekin u bilan cheklanmaydi; buni o'z sohasidagi boy tajribaga asoslangan va shu bilan birga hamma narsa birinchi marta sodir bo'lishiga imkon beradigan va uni kashf etishga tayyor bo'lgan ustaning sezgi bilan taqqoslash mumkin. Zamonaviy bilish nazariyasining kategorik tizimida transratsionallik V. S. bo'lgan ochiq ratsionallik tushunchasiga ham yaqin. Shvyrev buni quyidagicha tushuntiradi: bu ratsional munosabat bo'lib, unda ma'lum nazariy g'oyalar doirasida ishlash orqali biz bir vaqtning o'zida ularni tanqidiy aks ettirishga duchor qilamiz, doimo hech qanday nazariya ob'ekt va umuman bizning dunyomiz haqidagi barcha bilimlarni tugata olmasligini doimo yodda tutamiz – bu butun dunyo emas42. G. bashlar talqinida (ekzistensial Ontologiyada mavjudotga nisbatan kognitiv munosabat haqida aytilganlarga juda yaqin) yangi ratsionallik" hayratlanish holati " ni, tadqiqot ob'ekti va bilish jarayoniga doimiy hissiy munosabatni o'z ichiga oladi 43. Bundan tashqari, ushbu kognitiv munosabat dunyoga ochiqlik g'oyasini nazarda tutadi, unga ob'ekt-ob'ekt munosabati bilan qarama-qarshi.

"Kimki o'zi aniq bo'lgan narsani xohlasa, shu bilan birga yashirsa, uni isbotlashni va isbotlashni istasa, u hech qanday tarzda bilimning eng yuqori va qat'iy me'yorlariga ko'ra hukm qilmaydi (deydi M. Xaydegger ilmiy usul haqida – N. M.). U hamma narsani bitta o'lchov bilan o'lchaydi va bundan tashqari, mos emas. Chunki biz o'zimizni faqat o'z-o'zini yashirishda namoyon qiladigan narsaga mos kelamiz; biz unga bitta yo'l bilan mos kelishimiz mumkin: unga ishora qilish va shu bilan birga o'zimizga o'zini namoyon qiladigan narsaga, o'ziga xos yopilmaslikda paydo bo'lishiga yo'l qo'yishni buyurish"44. "Borliq-bu paydo bo'ladigan va o'z-o'zini ochib beradigan narsa, bu uning mavjudligi bilan odamni u bilan birga bo'lgan odam sifatida ushlaydi... Borliq mavjud bo'lib qoladi, chunki inson uni sub'ektiv appersepsiya turini ifodalash ma'nosida kuzatadi. Aksincha, mavjudot odamga qaraydi, o'zini ochib beradi va uni o'zida qolish uchun yig'adi"45