Nomaromiylik bu mahsulot sotish qiyinchiliklari, tashkilot

kassa usuli, tushumni uning jo‘natilishi asosida aks ettirish esa 
hisoblash usuli, deb yuritiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitiga tushumni jo‘natish bo‘yicha sotish 
asosida aks ettirish usuli ko‘proq mos keladi. Aynan ushbu usul bozor 
iqtisodiyotidagi mamlakatlarda qabul qilingan standart hisoblanadi. 
Biroq shuni ham hisobga olish zarurki, tushumni jo‘natish bo‘yicha 
sotish asosida aks ettirish (hisoblash usuli) usulida korxona ushbu 
sotilgan mahsulotlar bo‘yicha ulardan daromadlar ro‘yxatga olingan 
hisobot davrida shubhali debitorlik qarzlarining bir qismini hisobdan 
chiqarish imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim.
Korxonaning boshqa tashkilot va korxonalar bilan, shuningdek, 
alohida shaxslar bilan hisoblashishlari bo‘yicha shubhali qarzlar 
miqdori zaxiralanadi hamda foyda va zararlar hisobiga kiritiladi. 
Belgilangan muddatda (agar belgilangan muddat bo‘lmasa, buning 
uchun me’yoriy zarur vaqt davomida) qaytarilmagan va mutanosib 
kafolatlar bilan ta’minlanmagan korxonaning debitorlik qarzi shubhali, 
deb e’tirof etiladi.
Shubhali qarzlar bo‘yicha zaxiralar yil oxirida amalga oshirilgan 
korxonaning debitorlik qarzi inventarizatsiyasi natijalari asosida tashkil 
qilinadi. Zaxira miqdori qarzdorning moliyaviy ahvoli (to‘lov qobi-
liyati) va qarzni to‘liq yoki bir qismini qaytarish ehtimolini baholashga 
bog‘liq ravishda har bir shubhali qarz bo‘yicha alohida belgilanadi.
Agar shubhali qarzlar bo‘yicha zaxira tashkil qilingandan keyingi yil 
oxirigacha ushbu zaxiraning qandaydir qismi foydalanilmagan bo‘lsa, u 
holda sarflanmagan summa mutanosib yilning foydasiga qo‘shiladi. 
Bozor iqtisodiyotidagi mamlakatlarda shubhali debitorlik qarzlarini 

---

hisobdan chiqarish oxirgi 3-5 yil uchun sotilgan mahsulot hajmiga foiz 
nisbatidan kelib chiqqan holda potensial shubhali qarzlarni hisoblash 
asosida ham amalga oshirilishi mumkin. Bu mutanosiblik tamoyilidan 
chetga chiqmaslikka imkon berib, unga muvofiq mazkur hisobot davrida 
daromad olinishini ta’minlagan xarajatlar aks ettiriladi.
Hisoblash usuli o‘ziga xos afzalliklarga ega chunki u: 
a) bozor iqtisodiyoti talablariga ko‘p jihatdan mos keladi; 
b) Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda mavjud daromad va xarajatlarni 
aks ettirish nomutanosibligini bartaraf etadi: aksariyat hollarda 
daromadlar kassa usulida, xarajatlar esa hisoblash usulida aks ettiriladi; 
c) xalqaro standartlarga mos keladi va potensial investorlar uchun 
yagona qoniqarli hisoblanadi; 
d) aksariyat hollarda korxonalar moliyaviy ahvoli o‘zgarishiga olib 
kelmaydi, chunki ko‘pincha ular mahsulotlarni oldindan to‘lov 
shartlariga ko‘ra sotadi.
Tahlilning asosiy vazifalari quyidagilar hisoblanadi:
– rejaning bajarilish darajasini va mahsulotlar sotish dinamikasini 
baholash; 
– turli omillarning ushbu ko‘rsatkichlar miqdori o‘zgarishiga 
ta’sirini aniqlash; 
– mahsulot sotishni oshirishning ichki xo‘jalik zaxiralarini 
aniqlash; 
– aniqlangan zaxiralarni o‘zlashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar 
ishlab chiqish.