Noorganik kimyo“ fanidan " Ammiakning olinishi va uning birikmalari"

Kurs ishining predmeti: Mavzuni yoritishda kimyo fanidan Ammiakning olinishi va uning birikmalari,xossalaridan kelib chiqqan holatda yoritib berishdan iborat.
Kurs ishining ob`ekti : Ammiakning olinishi va uning birikmalarining o‘qitilishi va mashg‘ulotlari jarayoni.
Kurs ishining maqsadi: Ammiakning olinishi va uning birikmalari haqida yoritib berish va ularga doir formulalardan foydalanishdan iborat..
Kurs ishining vazifalari:
1. Ammiakning olinishi va uning birikmalarini o’rganish;
2. NH₃ ning fizik-kimyoviy xossalarini o’rganish;
3. NH₃ ning birikmalarini o’rganish;
4.Labaratoriyada olinishini o’rganish;
5.Sanoatda olinishini o’rganish;
6. Ammiakning ishlatilishini o’rganish va tadqiq etishdan iborat.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish,ikkita bob(to’rttta paragraph),xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat.

I.1. Ammiak haqida umumiy ma’lumot
Ammiak – tibbiyotdan tortib to sanoatgacha bo’lgan turli xil sohalarda ishlatiladigan va o’g’itlar, kislota ishlab chiqarishning asosiy omili bo’lgan gazdir.
Ammiak bu gaz, tuz va eritma sifatida ishlatiladigan eng keng tarqalgan moddalar qatoriga kiradi. Uning ayrim turlari sog’liq uchun zararli bo’lsa-da, inson salomatligi uchun juda ko’p foydali va kislotalar ishlab chiqarishda etakchi rol o’ynaydigan ammiak sanoatda va o’g’it ishlab chiqarishda keng qo’llaniladi. Odamlar orasida ” kraxmal ” deb nomlangan tuz aslida ammoniy xlorid birikmasidir.
Ammiakning kashf etilish tarixi
Ammiak qadimgi Misrdan boshlanadi. Afsonaga ko’ra, tuya go’ngi Amon ibodatxonasini isitish uchun ishlatilgan. Ushbu gazlardan kimyoviy moddalar ma’bad shiftida oq kristallar shaklida tuz va kraxmal (xlor ammoniy) to’plangan. Ushbu tuz “Amon tuzi” deb nomlanadi. Ba’zi manbalarda ammiak o’rta asrlarda kiyik shoxidan olinganligi aytiladi.
Iroqlik olim, zoologiya va antropologiyaning kashshoflaridan biri El-Kaxiz 800-yillarning boshlarida hayvonlarning go’ngidan “quruq distillash” usuli yordamida ammiak olishga muvaffaq bo’lgan birinchi odam bo’ldi. Ammiak eritmasi XV asrdan beri ma’lum va turli xil usullarda qo’llaniladigan moddadir.
1774 yilda kimyoviy eksperimentlar bilan shug’ullanishda sof ammiakni kashf etgan taniqli ingliz olimi Jozef Priestli ” kislorod kashf etilgan ruhoniy” deb nomlangan. Priestli ammiak va kislorod bilan birga 10 xil gazni kashf etganligi ilmiy qabul qilingan. Pristli kraxmal va ohaktoshni qizdirish natijasida olgan ammiakni “ishqoriy va asosiy havo” deb nomladi. 1785 yilda frantsuz kimyogari Klod Lui Bertollet ammiak tarkibini kashf etdi.
Nemis olimlari Karl Bosch va Fritz Xaber ammiak sintezini ishlab chiqdilar va sanoat ishlab chiqarishiga olib kelishdi. Bosch-Haber usuli bilan ammiakning asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo’lgan mineral o’g’itlar mustaqil ravishda ishlab chiqarildi.
Ikkinchi jahon urushida harbiy kemalar suv osti kemalaridan yashirish uchun ammiak gazi va kislota bug’idan foydalangan.
Ammiakning kimyoviy xossalari
Ammiak “NH3” kimyoviy formulasli gaz bo’lib, azot va vodorod atomlaridan iborat. Bu azot va vodorodning eng sodda barqaror birikmasi. Uning tarkibida -3 azot va karbamid kabi organik moddalar bo’lgan oqsillar mavjud. Ushbu moddalar bakteriyalar ta’sirida parchalanib, ammiak hosil qiladi. Uning qaynash harorati -33 C, -78 C muzlaydi. U xona haroratida gazsimon shaklda bo’ladi. U rangsiz, o’tkir, korroziv va zaharli hisoblanadi. Uning notinchlik xususiyati beruvchi, jirkanch hidi bor. U past haroratlarda va ba’zi muhitlarda yonishi yoki portlashi mumkin.
U asoslarga kiradi, boshqacha qilib aytganda, uning tarkibidagi kislota va asos og’irligi oddiy tuz bilan taqqoslaganda past va asos nisbati yuqori. Molekula shakli uchburchak piramidadir, chunki u bog’lanmagan juft elektronga ega. Ammiak molekulasi qutbli; ya’ni turli xil atomlar o’rtasida bog’lanishlar hosil qilishi mumkin. Ammiak kovalent bogʻlanish birikmadir. Shu sababli u suvda yuqori darajada eruvchanlikka ega. U deyarli barcha oraliq elementlari bilan murakkab birikmalar (aminlar) hosil qiladi. Gazli aminlar o’ziga xos ammiak hidini chiqaradi. Shu sababli baliq, siydik, chirigan go’sht hidlari, xuddi ammiak kabi bo’ladi. Otxona va iflos hojatxonalarning o’tkir hidi ham ammiak bilan bog’liq. Kanalizatsiya suvlari ammiakning muhim manbai hisoblanadi. Parchalanadigan o’simlik qoldiqlari va o’lik hayvonlar ammiak tuzi va gazlarni hosil qiladi. Ammiak o’simlik va hayvon oqsillarining parchalanishi natijasida havoga tarqaladi.
Havo va yomg’ir tarkibida ammiakning oz miqdori, masalan, karbonat mavjud. Ammiak gumusga boy tuproqlarda, dengiz suvlarida, o’simliklarda va vulqon gazlarida uchraydi. Odam va hayvonlar siydigida ammiak bo’lsa, u o’simlik va hayvonot materiallarini nitrifikatsiya qilish natijasida ham paydo bo’ladi.
Ammiak gazi xona haroratida bosim o’tkazilsa suyuqlanadi. Ammiak suyuqligining bug’lanish harorati juda yuqori. Suyuqlikdan gazga aylanayotganda atrof-muhitdan sezilarli darajada issiqlik oladi. Bir gramm ammiak suyuqligi 327 kaloriya issiqlikni yutadi, chunki u gazga aylanadi. Shu sababli, u sovutish va shamollatish tizimlarida muhim sovutish suyuqligi hisoblanadi. Ammiak tuzlari gazli ammiak va ammiak eritmasining olinadigan tuz kislotasi bilan suvdagi reaktsiyasi natijasida hosil bo’ladi. Ammiak osongina parchalanishi mumkinligi sababli, vodorodni osonlikcha olish mumkin.
Ammiakning suvda eruvchanligi oson va cheksizdir. Bir litr suvda 1300 litr ammiak eritilishi mumkin. 700 litr ammiak 20 darajada eriydi. Uning suvdagi eritmasi tarkibida 0 daraja 47 foiz ammiak, 20 C 34 foiz, 50 C 18 foiz ammiak bor. Suyuq ammiak suv kabi erituvchi xususiyatlarga ega. Suvda eritilganda u samarali kimyoviy xususiyatlarga ega bo’ladi va boshqa kimyoviy moddalar bilan osonlikcha reaksiyaga kirishadi. Bozorda ammiak sifatida sotiladigan mahsulotlarning aksariyati gidroksidi eritma yoki ammiakning suvli eritmasi bo’lgan ammoniy gidroksiddir. U ba’zi qatronlar ishlab chiqarishda katalizator vazifasini bajaradi. Sof ammiak 99,9 foiz toza boʻladi.
Ammiakning ishlatilish sohalari
Ammiak asosan o’g’it ishlab chiqarishda va o’g’it sifatida ishlatiladi. Bu azotli o’g’it va nitrat kislota ishlab chiqarishda boshlang’ich materialdir. Suyuq ammiak to’g’ridan-to’g’ri tuproqqa quyilishi mumkin. Ammoniy nitrat va ammoniy fosfat kabi tuzlardan ham o’g’it sifatida foydalanish mumkin. Nitrat kislota ammiak oksidlanishidan, o’g’itlarning xom ashyosidan olinadi. Ammiakli selitra va ammoniy sulfat muhim azotli o’g’itlardir.
Ammiak ko’plab kimyoviy moddalarni olish uchun ishlatiladi. Bu o’g’itlar, bo’yoqlar, parfyumeriya va dorilar kabi mahsulotlarni sintez qilishning birinchi bosqichidir. Ammiak tozalangan neft tarkibidagi kislota tarkibidagi yon mahsulotlarni zararsizlantirish va plastik ishlab chiqarishda koagulyatsiyani oldini olishda muhim rol o’ynaydi. Harbiy maqsadlarda ham ishlatilishi mumkin bo’lgan ammiakli selitra yuqori gigroskopik xususiyatga ega. Boshqa tomondan, ammoniy fosfat, pishirish kukunlaridan tortib, 3 xil shaklga ega bo’lgan o’tga chidamli qog’ozlarga qadar ko’plab sohalarda qo’llaniladi. Kumush va matolardagi yog’li dog’larni tozalash uchun ishlatiladi. ammiak bir necha tomchi stakan suvga aralashtirilganda mastlikni bostirishi mumkin.
Uning asosiy mahsulotlari quyidagilar; bo’yoqlar, plastmassalar, neylon, tozalovchi mahsulotlar, portlovchi moddalar, sovutadigan suyuqliklar (konditsionerlar kabi), sintetik tolalar, paxta va ipakni tozalash, bakelit va sintetik qatronlar ishlab chiqarish, soda, portlovchi moddalar, sintetik tola, dori sintezi.
Ammoniy xlorid haqida
U yillar davomida ishlatilgan taniqli kimyoviy moddalar, aslida bu ammoniy xlorid birikmasi. Uning kimyoviy formulasi ” NH4Cl ” dir. U “ammiak tuzi” deb nomlanadi. Bu forscha so’z. Ba’zi manbalarda “kraxmal” deb nomlangan ushbu ibora, odamlar orasida “joy” deb nomlangan. U Xitoyda “uyg’ur yoki tatar tuzi” nomi bilan mashhur.
U ammiak gazi yoki eritmasi va xlorid kislota reaktsiyasi natijasida olinadi.
HCl + NH3 → NH4Cl (s)
Ammiak eritmasi, ya’ni tarkibida ammiak bo’lgan suyuqliklarga “kraxmal ruhi” deyiladi. 340 C haroratda tozalanishi mumkin bo’lgan va kristalli tuz shaklida bo’lgan kraxmal, quritish xususiyati tufayli sog’liq va sanoatda ishlatiladigan keng tarqalgan moddalardan biridir. Odatda, batareyalar, azotli o’g’itlar, kimyoviy mahsulotlar, kimyoviy tajribalar, terini tayyorlash, bo’yash va lehimlashda ishlatiladi. Metalllar yuzasida oksidli qatlamni tozalash orqali bardoshli lehimlashni ta’minlaydi.
Sog’liqni saqlash sohasida tuz va eritma sifatida ishlatiladi. Me’da shirasini yutish uchun kraxmalning mayda bo’laklarini yutish tavsiya etiladi. Bundan tashqari, u ekzema, tomoq va tonzillit, faringit, balg’am chiqaruvchi kabi teri kasalliklarini davolashda ham qo’llanilishi mumkin. Ko’ngil aynishi va qayt qilish kabi nojo’ya ta’sirlarni ko’rish mumkin. Shu sababli, foydalanish miqdori odatda 1-2 grammni tashkil qiladi. Sartaroshlar foydalanadigan “qon toshida” ham mavjud. Selektsionerlar uni mayda va sigir hayvonlarining siydik chiqarish tizimidagi toshlarni olib tashlash uchun ishlatadilar.
Ammiakning sog’liq uchun foydalari va zarari
Ammiak sog’liqni saqlash sohasidagi ko’plab echimlar va mahsulotlarda mavjud. Mahalliy yoki og’iz orqali qabul qilinadigan dorilar va eritmalar tarkibida ammiak mavjud. U kislotadan zaharlanish, teri muammolari, amfizem, qoqshol, og’riq kabi kasalliklarda ishlatiladigan moddadir. Chayonlar, asalarilar va o’rgimchaklar kabi hasharotlarning chaqishiga qarshi teriga engil ammiak surtish tavsiya etiladi. Bunga qo’shimcha ravishda, bu hasharotlar tomonidan tishlanganda zarar ko’rgan joyga qo’llanilishi mumkin.
Zaharli va korroziv moddalar bo’lgan ammiak ba’zi hollarda inson salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Nafas olish, yutish va teriga tegishi kuyish va tirnash xususiyati keltirib chiqaradi. Ko’zga jiddiy shikast etkazishi mumkin. Nafas olishda u o’pka va shilliq to’qimalarni bezovta qiladi. Burnni tortganda burun va burun yo’llarida qattiq kuyish paydo bo’ladi. Teriga tegib turganda sovuq kuyish hissi paydo bo’ladi. Ammiak bug’lari terini jiddiy ravishda bezovta qiladi.
Agar teriga yoki ko’zga tegsa, darhol ko’p miqdorda suv bilan yuving. Agar yutib yuborilmasa, u qizilo’ngach, oshqozon va ichaklarga zarar etkazadi. Zararlanganda, ko’p suv iching;l, ammo uni qusish kerak emas. Ammiak zaharlanishiga qarshi suyultirilgan sirka va limon sharbati kabi ozgina kislotali mahsulotlarni ichish tavsiya etiladi.