"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Kalit so 'zlar: Noosfera, "Tabiat - jamiyat - inson" kooevolutsiyasi, 
xaos, kosmik jism, materiya, Homa Sapiens, ijtimoiy shakl, imon, e'tiqod, 
ezgulik va yovuzlik, geoximiyaviy sikl, "ikkinchi tabiat", katalizator, or 
odami, dvigatel, buyukdavlatchilik, buyukmillatchilik, shovinizm, 
ma'naviy inqiroz, tafakkur tarzi, geosiyosat, inson ruhi. 
Takrorlash uchun savollar 
1. Noosfera t risidagi ta'limot nimani anglatadi? 
2. Koinotimiz hamda Yer qachon va qanday vujudga kelgan? 
3. Homa Sapiens - Aqlli odam ilgarigi tarixiy tiplardan nimasi bilan 
farqlanadi? 
4. Sharq va arbda jamiyat va uning taraqqiyoti haqida qanday 
konsepsiyalar ilgari surilgan? 
5. Odam inson (jamiyatlashgan individ)ga qanday aylanishi mumkin? 
6. Odamning Ona tabiat oldidagi mas'uliyati nega oshib ketmoqda? 
25 

---

XOTIRA VA UNING GENEZISI 
Genetik xotiraningyuzaga kelishi va takroriy aloqalar, Ma'lum b ladiki, 
Yerdagi barcha hodisalar Koinotimizda harakat qilayotgan qonun 
(qoida)lar yagona tizimiga b ysunadigan materiya zini- zi tashkillash 
umumiy jarayonlarining xususiy k rinishlaridan iborat ekan. Biz 
kuzatayotgan va ishtirok etayotgan yumushlarning barchasi bugungacha 
egallagan bilimlarimiz va baholash mezonlarimizga muvofiq keladigan 
yagona sinergetik olamiy jarayonlarning ayrim qismlaridir, xolos. 
Yerdagi Olamimiz butun taraqqiyoti turli qarama-qarshi jihatlari va 
ziddiyatli mayllarining tasodifiy sabablarining uzluksiz harakati 
vaziyatida muayyan barqaror strukturalarning barbod b lishi va 
yangilarining vujudga kelishi uchun sharoit yaratishdan iborat murakkab 
kurash sifatida namoyon b ladi. Yerdagi notirik jismlar bilan Kosmos 
rtasida bo liqlik haqida aniq bilimlarimiz yetarli b lmasa-da, ammo 
bundan 3,5-4 milliard yillar muqaddam tashqi quvvat (energiya)ni| avvalo 
fotosintez ta'siri yordamida Quyosh energiyasini zlashtirishga nihoyatda 
qobiliyatli b lgan materiya tashkillanishining sifat jihatidan farq 
qiladigan shakli paydo b lgani isbotlanganini bilamiz. Bu shakllar z 
gomeostazisini* saqlashda haddan tashqari qobiliyatga ega b lgan. Bular 
fanda prokoriotlar deb ataladi. Ular deyarli qaynab yotgan okean, 
nihoyatda seysmik faollik va qisqa t lqinli radiatsiyaning juda yuqori 
darajasi sharoitida, Yerda azon qatlami b lmagan cho da milliard 
yildan ortiqroq vaqtda mavjud b lganlar. Aftidan, yerda mavjud 
organizmlar ichida prokoriotlar eng "hayotchan" b lgan k rinadi, 
zero, ular amalda lmas b lganlar va prokoriotlar planetamizda gaz 
bulutlarini hosil etib, eukoriot tipidagi va kislorod bilan nafas oladigan 
mavjudodlar yashashi uchun sharoit yaratib ketdilar. Bu hol eukariotlar 
uchun tashqi energiyadan samaraliroq foydalanish imkonini vujudga 
keltirdi. Eukoriotlardan bu shaklning genetik xususiyati sifatida 
individual oiimning vujudga kelishi natijasida boshqa energiyadan 
foydalanish samarasi juda k pga oshdi. Bu hol tirik organizmlarning 
z rivoji uchun mutlaqo yangi imkoniyatlarni paydo qildi. 
Abadiylikni y qotish va limga dohil b lish evolutsiya yangi 
mexanizmlari shakllanishi va tabiiy tanlanish intensiv tus olishiga sabab 
•gomeostazis - z turini saqlash, ardoqlash mayli. 
26 

---

b ldi. Eukoriotlardan boshlab turlarning takomillashuvi tezlashib, 
ularning xilma-xilligi shiddatli ravishda sdi. Individual hayot lchovi 
b lgan mavjudotlarga z irsiyatlarini saqlab qolishlari uchun xotiraning 
maxsus shakli kerak edi. Shu boisdan zarur irsiy informatsiyalarni 
uzatadigan genetik kod yuzaga keldi. Bu kod t rtta harf - nukleotdan 
iboratdir. Genetik xotiraning yuzaga kelishi butun evolutsion jarayonlar 
intensiv (shiddatli) tus olishiga sabab b ldi. Nihoyatda shafqatsiz raqobat 
va tabiiy tanlanish sharoitiga bardosh berishga imkon tu dira 
olmaydigan irsiy informatsiyaga ega b lgan turlar, aftidan, zidan- zi 
y q boiib ketdilar. Agar boshqa planetalarda hayot mavjud boisa, 
ulardagi irsiy xotira Yerdagidan boshqacha b lishi ham mumkin. 
Hayot evolutsiyasida asab tizimi rivojlanishi tarixi alohida rol 
ynaydi. Chunki bunda z barqarorligini, z gomeostazisini saqlashga 
intilishdan maqsad q yish va maqsadli faoliyat yuzaga keladi. Tirik 
organizmlar yoki organizmlar tizimi z gomeostazisini saqiashga harakat 
qilganda, ular mavjudlik chegaralarini kengaytirishga intilishlari bilan 
tavsiflanadi. Bunga ikki y l bilan erishish mumkin: 
a) organizm zining juda murakkab sharoitlarda yashash, ya'ni z 
ichki imkoniyatlaridan foydalanib, gomeostazisi doira zonasini 
kengaytirish hisobiga; 
b) xavfli chegaralarni siljitish va tashqi muhit parametrlarini 
zgartirish hisobiga. 
Tirik organizmlar z gomeostazislarini saqlashlari uchun organizm 
va tashqi muhit holatlaridan darak berib turuvchi retsepdor - datchikka 
ega b ladi. S ngra datchik orqali olingan informatsiya qayta ishlanib 
baholangach, qilingan tahlillar asosida muayyan qarorga kelinadi. Bu 
funksiyani asab tizimi bajaradiki, uni bemalol organizmni boshqarish 
tizimi deyishimiz mumkin. Bundan tashqari organizmni boshqarishda 
endokrin tizim ham ishtirok etadi. 
Organizmni boshqarish tizimi funksiyasini tushunish va tadqiq 
qilishdagi eng qiyin tomon - qaror qabul qilish lahzasi hisoblanadi. 
Xuddi shu jarayonda takror aloqa ishga tushadi. Asab tizimining shu 
funksiyasi tufayli organizm "norma"dan keraksiz chetga chiqishni 
t ldirish uchun muayyan harakat majmuasini yaratadi. 
Organizmlar gomeostazisini saqlash uchun salbiy takror aloqa, 
albatta, b ladi. Shu bilan birga "progressiv" evolutsiya uchun, ya'ni 
yangi sifatlar paydo b lishi, organizmlar murakkablashuvining sishi, 
27 

---

xilma-xillik darajasining k payishi uchun yana ijobiy takror aloqalar 
ham kerak. Ular izlanishni kengaytirish, zgaruvchanlikning yashirin 
imkoniyatlaridan yanada k proq foydalanishga yordam beradi. Shunday 
qilib, har qanday organizm ham salbiy, ham ijobiy takror aloqalardan 
foydalanish imkoniyatiga egadir.