"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Kooperatsiya mexanizmi. Moddiy birlashmalarda uyushmalar 
(kooperatsiya) sharoitida mavjud b lishga intilish mayllari borki, bu 
ham ziga xos tabiiy tanlanish usuli hisoblanadi. Fiziklar va ximiklar 
uyushmachilik holati hatto notirik tabiatda hamrezonans (jaranglash) 
tarzida uchraydi, deyishadi. Turlar ichida gomeostazisni saqlash uchun 
kurash, gomeostazisning tashqi resurslardan foydalanish mayli bilan 
uyushmachilik mexanizmi rtasida mustahkam aloqa bor, deyish 
mumkin. Dastlabki k p hujayrali mavjudodlar uyushmachilik natijasida 
paydo b lganligi haqida taxmin (gipoteza)lar bor. Chunki bunday 
uyushmalarning, aftidan, barqarorroq va yaxshiroq mavjud b lish va 
tashqi energiyani hazm etishlari osonroq b lgan. 
Keyinchalik kooperatsiyaning takomillashganroq shakllari paydo 
b lganki, ular asta-sekin yagona organizm tusiga kira boshlagan. Hatto 
bunday kooperatsiyalar jonivorlarning yaxlit hamjamiyati tusini olgan. 
Masalan, termitlarda, asalarilarda bu holatni yaqqolroq kuzatish 
mumkin. Odamzot evolutsiyasiga ham kooperatsiya mexanizmining 
tobora takomillashib borishi natijasi sifatida qarash mumkin. Shunisi 
diqqatga sazovorki, tashqi shart-sharoitning salgina zgarishi ham 
halokatni kuchaytirsa-da, yuksak darajadagi ziddiyatlar mavjud 
sharoitdagina rivojlanish tezlashishi kuzatiladi. 
Kooperatsiya natijasida z maxsus maqsadi, shu uyushma 
gomeostazisini butun choralar bilan saqlashga qaratilgan va rivojlanish 
jarayonida shakllangan umumiy fe'1-atvor b ladiki, bu hol ayrim 
jonivorlar yashash va k payishining zarur shartiga aylanadi. Shuni aytish 
kerakki, kooperatsiya manfaati uni tashkil etgan elementlar manfaatlari 
30 

---

rtasida muqarrar ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. Ammo poda ichida 
bu ziddiyatlar kelishuv y li bilan hal etiladi: poda ichidagi jonivorlar 
z "shaxsiy" manfaati va z mustaqilligining bir qismini qurbon qilishga 
majburlar. 
Poda shaklidagi hayvonlar kooperatsiyasi tanlanishi ayrim 
mavjudodlar rtasida emas, balki uyushma darajasida hukm suradi: 
k proq tashkillanishga ega b lgan podalargina zgaruvchan atrof-
muhitga, aniq yashash makoniga tezda moslasha oladilar, zlarini-
zlari turli hujumlardan saqlab qolish uchun k proq imkoniyatga 
ega b ladilar. Shuni ta'kidlash rinliki, tanlanishning qaltisligi, ya'ni 
ziddiyatlarni hal etishning tkirligi har qanday "evolutsiya taraqqiyoti" 
ning zarur sharti b lib, buning oqibatida yanada taraqqiy etish 
qobiliyati kuchli b lgan ta in ham murakkabroq tashkiliy tuzilma 
(struktura)lar vujudga keladi. Har qanday tanlanish xotiraning 
muayyan shakliga ega b lgan irsiyatni zlashtirish belgilari bilan 
uy unlashishi lozim. 
Xotiraning nogenetik shakli, zini- zi tashkillash mexanizmida 
genetik xotiradan tashqari nogenetik xotiralar ham muhim rol ynaydi. 
Tirik organizmlar yashash uchun kurash, atrof-muhitga moslashish, 
zini- zi himoya qilishda nogenetik xotiralar shakllangan. Xotira 
shakllari rivoji va zini- zi tashkillash mexanizmi yagona bir jarayonning 
turlicha baholanishidir. 
Xotira haqida fikr yuritganda, avloddan-avlodga tib boradigan 
axborot (informatsiyalarni yozish-kodlash), uni saqlash va uzatishni 
ta'minlaydigan tizim tushuniladi. Xotira Yerda hayotning paydo b lishi 
bilan shakllana boshlagan va u tufayli tirik jonzotlar zini- zi tashkillash 
imkoniyatiga ega b lganlar. Albatta, genetik xotiraning k p shakllari 
b lgandir, ammo tabiiy tanlanish jarayonida faqat bitta shakl - t rt 
nukleindan iborat "xavfli"si yashab qolgan, xolos. Shuni ta'kidlash joizki, 
Kosmik b shliqdagi boshqa olamiarda nuklein kislotasini kodlash shakli 
boshqacha boiishi mumkin. 
Tirik organizmlar shakllarining takomillashib borishi va hayotiy 
faoliyatlari xarakterining murakkablashish jarayoni, ular yashash 
makonlari sharoitlaridagi xilma-xilliklari, zgarishlar xotiraning boshqa 
shakllarini ham vujudga keltirdi. Yashashning kooperativ shakli sharoiti 
uchun genetik kodlanishdan farq qiladigan ziga xos fe'1-atvor 
3! 

---

umumiyligi shaklidagi xotira kerak edi. Bu mexanizm rgatishga 
asoslanadi. U rivojlangan hayvonlarda keng tarqalgan mexanizm 
hisoblanadi. Xususan bunday xotira poda va galaga xshagan 
uyushmalarda keng tarqalgan b Iadi. Bu mexanizm kattalarning "Men 
qilganday qil" degan tamoyilga asoslanadi. Ana shu mexanizm ziga 
xos va nihoyatda samarali tilni vujudga keltiradiki, bunda nafaqat shaxsiy 
namuna, balki ra bat va jazo ham muhim rol ynaydi. Chunki bu 
holat fe'1-atvorning muayyan standartlarini belgilash mexanizmini vujudga 
keltiradiki, tirik jonzotlar busiz yashashlari qiyin b ladi. 
Jonivorlar qachon va qayerdan yemish topishni, nima xavfli-yu, 
nimaga e'tibor bermaslikni bilishlari shart. Albatta, tajribaga ham k p 
narsa bogiiq. Ammo nisbatan qisqa umr davomida bunday k nikma 
va malakaga ega b lish qiyin. Ana shuning uchun ham xotiraning haddan 
tashqari hayratomiz shakli - tarbiya tizimi vujudga keladi. Ya'ni, bu 
genetik xotiradan holi axborotni uzatish vositasi b lgan yangi til b lib, 
bu stereotip (qotib qolgan bir til)dagi xulq-atvorni anglatadi. Butunlay 
xotirasiz jonzot y q, har bir tirik organizm muayyan hajmdagi axborotni 
zida saqlaydi. Demak, hayvonlarda ham shartsiz reflekslardan tashqari 
shartli reflekslar elementlari mavjud b ladi. Hayvonlardagi asab 
tizimining bu xususiyati tufayli xususiy tajriba paydo b ladiki, uni faqat 
rgatish yordamida keyingi avlodga uzatiladi. Bu yashash joyi va 
sharoitning zgarishi bilan xulq-atvorlarda b ladigan zgarishni 
anglatadi. 
K pincha irsiyat bilan "xotira" tushunchalari aynanlashtiriladi. 
Ammo irsiyat "xotira"ga nisbatan kengroq tushuncha ekanini nazarda 
tutish ma*qul. Xotira axborotni kodlashtirish, saqlash va uzatishning 
har doim qandaydir aniq mexanizmi b lsa, irsiyat tmishning hozir va 
kelajakka ta'siri tasnifini anglatadigan tushunchadir. 
Materiyaning zini- zi tashkillash jarayonida turli-tuman " zini-
zi tashkillovchi", avvalo xotira kabi konstruksiya (qurilma)lar paydo 
b ladi. Bularni bilmay turib, tafakkur xususiyatlarini anglash qiyin. Miya 
nodir hodisasi - fikrlash qobiliyati ham " zini- zi tashkillash ijodi"dan 
boshqa narsa emas. Xotiraning vujudga kelishi va rivojlanishi (genezisi) 
nafaqat fiziologiya muammosi, balki sun'iy Aql yaratish nazariyasiga 
ham taalluqli hodisadir. Uni yaratish esa ayniqsa planetamizda 
sivilizatsiyani asrab qolish muammosi k ndalang turgan bir davrda 
odamzot uchun yangi, keng imkoniyatlarni vujudga keltiradi. 
32 

---

Xulosa: a) genetik xotira va takroriy aloqalarning shakllanishi 
evolutsion jarayonlarda katta rol ynadi; b) tirik organizmlarning 
jarayonlarini hisobga olish va uni takror ishlatish bilan bo Kq hodisalar 
asab tizimi bilan bo liqdir; v) tirik organizmlarda uyushma 
(kooperatsiya) sharoitida mavjud b lishga intilish ziga xos tabiiy 
tanlanish k rinishi hisoblanadi; g) xotiraning nogenetik shakli - tarbiya 
tizimi xotirani uzatish vositasi sifatida tirik organizmlar birgalikda mavjud 
b lish fe'1-atvorini belgilash imkoniyatini vujudga keltiradi.