"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

"NOOSFERA: GEOSIYOSAT VA MAFKURA" 
TAHSILINING TADQIQOT SOHASI, PREDMETI, 
MAQSADIVA VAZIFALARI 
Bu tahsilni tishga ehtiyoj. Odamzot z tarixiy-tadrijiy taraqqiyotida 
juda k p bosqichlarni bosib tdi. U million yillar davomida t da-
t da, gala-gala boiib yashashdan keyingi 50-40 ming yillar ichida jamoa 
va j*amiyatda tom ma'nodagi ijtimoiy yashash davrini boshidan 
kechirmoqda. 
Albatta, odam Yer deb ataimish tabiat harakati va taraqqiyotining 
mahsuli b lib, fanda u tirik tabiatdagi bitta tur hisoblanadi. Binobarin, 
simliklar va hayvonot olamiga doir biologik mohiyat unga ham xosdir. 
Farqi shuki, simliklar va hayvonlar asosan tabiatga moslashsalar, 
odamzot z ijodi va faoliyatining mahsuli b lgan ijtimoiy muhitga 
ham mosiashadi. Ijtimoiy muhit qanday b lsa, individlar fe'1-atvori, 
xatti-harakati asosan shanga muvofiq tarzda namoyon b o i a d i . 
Muayyan jamiyat tomonidan tarixan shakllangan odob-axloq me'yorlari, 
davlat belgilaydigan qonunlar va tartib-intizomlar doirasida xatti-
harakat, faoliyat y nalishini belgilash malakasini zida hosil etganlar. 
Boshqacha aytganda, z shaxsiy, guruhiy manfaatlarini umumiy (jamiyat 
va bashariyat) manfaatlariga b ysundira oladigan insonlar k p boigan 
jamiyatlarda ijtimoiy muhit nisbatan so lom b ladi. Shu sababii 
ayriinsoniy, ayrioddiy fei-atvorli individlar (tekinx rlar, dangasaiar, 
rilar, firibgarlar, ta'magirlar, fohishalar, porax rlar, qotillar va h.k.) 
uchun vujudga keladigan noqulay shart-sharoitlar ularni ylashga, z 
fei-atvorlarini so lom ijtimoiy muhitga moslashga majbur etadi. Demak, 
barkamol insonlar jamiyatda so lom ma'naviy-axloqiy muhitni 
yaratsalar, bunday ijtimoiy muhit z navbatida barkamol insonlarni 
voyaga yetkazish uchun sharoit yaratadi. 
Shuni alohida ta'kidlash lozimki, odam z holiga tashlab q yilsa, 
yoki unga me'yoridan ortiq erk berilsa, uning faoliyati ustidan jamiyat 
va davlat nazorati susaysa, individlarda yovvoyilik ( simlik va hayvonga 
6 

---

xos) qusurlar* zidan- zi vujudga kelaveradi. Masalan, begona 
simliklar uru ini tanlash, ular unib- sishi uchun ekinzorlarni sozlash 
va ishlov berish, parvarishlash shart emas. Ammo madaniy simliklarni 
stirish, ulardan hosil olish uchun dehqon yil davomida tinimsiz mehnat 
qilishi, z bilim va tajribasini mohirona qoilay olishi shart. Aks holda 
madaniy simliklarni yovvoyi simliklar, turli zararli hashoratlar y q 
qilib tashlaydi. 
Shuning uchun ham Xitoy mutafakkiri Konfusiy (Kun Szi) odamlar 
orasida, umuman jamiyatda ideal munosabatlar b Iishi, jumladan, 
" zingga ravo k rmaganni birovga ravo k rma" tamoyiliga amal 
qilinishi kerak, degan insoniylik konsepsiyasini ilgari surgan edi. XX asr 
boshida vatandoshimiz Abdulla Avloniy: "Tarbiya bizlar uchun yo hayot, 
yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidur», 
deganida, tarbiya tufayli inson (jamiyatlashgan individ)ga aylanishi 
mumkinligiga qattiq ishongan edi. 
Odam (bibsotsial mavjudot)ni insonga aylantirish nihoyatda nozik 
va jiddiy masala ekanligi barcha davrlarda ham dolzarb boiib kelgan. 
Biroq XX asr va ayniqsa uning rtalaridan boshlab ilmiy-texnika inqilobi 
va globallashuv jarayonining intensiv tus olishi tufayli odamzot aql-
zakovati, salohiyati shu darajada yuksalib ketdiki, hatto tabiatning 
obyektiv qonunlariga ham z ta'sirini k rsata boshladi. Jahonga taniqli 
tabiatshunos olimlar (avvalo fiziklar va kimyogarlar) Yer z 
taraqqiyotining Noosfera (Aql sohasi) bosqichiga k tarilganini 
isbotladilar. Ularning fikricha, bu insoniyat jamiyati bosib tgan barcha 
tarixiy bosqichlardan shu bilan tubdan farq qiladiki, ilmiy kashfiyotlar, 
fan-texnika va axborot texnologiyalari yutuqlaridan faqat umumbashariy 
manfaatlarga tamomila muvofiq ravishda foydalanish uchun butun 
moddiy va ma'naviy imkoniyatlardan foydalanishi lozim. Aks holda 
odamzot tobora boshi berk k chaga kirib borish jarayonida Ona tabiat 
- Yemi halokatga uchratishi, zi ham ma'naviy tanazzulga yuz tutib, 
Yerda yashash sharoitidan mahrum boiib qolishi mumkin. 
'Qumursqa, asalari kabi jonivorlarda ijtimoiylikka xshash tartiblar borligi ayon. 
Boshqa hayvonlar, ayniqsa rivojlangan hayvonlarda ong elementlari, shuningdek, 
bir-birlariga ma'lumot (informatsiya) bera olish uchun tovush, hayqiriq, harakat 
tillari ham borligi sababli, noaniq vaziyatlarda aniqroq harakat belgilash k nikmasiga 
egadirlar. Ularda "poda ongi" doirasida fe'1-atvor belgilash xususiyati bor.