"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

Ijtimoiy mavjudot sifatida insonning asl mohiyati. Ijtimoiy mayjudot 
sifatida inson tabiatan ezgulik oshuftasi, bunyodkor bir qudrat. Moddiy 
va ma'naviy boyliklar yaratuvchi, ya'ni tarix ijodkori b lgan xalq 
ommasi tinch-totuv yashashdan astoydil manfaatdordir. Zero, tinchlik 
sharoitidagina ular unumli mehnat qilib, z oilalarini boqish, farovon 
yashashlarini ta'minlash imkoniyatiga ega b ladilar. Barcha mamlakatlar 
xalqlarining donishmand (faylasuf)lari har doim tinchlikni qadrlab, 
odamlarni murosayu madora bilan yashashga da'vat etib kelishlarining 
negizida mehnat ahlining tub manfaatlari yotadi. Har qanday odam, 
hatto qotil va janjalkash individning ham qalb t rida qandaydir 
ezgulikka moyillik yotadi. Ana shu his-tuy uni q z atish, uy otish 
' qiyin, ammo bunga erishish mumkin. Dinlar, xususan jahon dinlari tarixiy 
tajribalari shundan dalolat beradi. Diniy arboblar, ruhoniylar, diniy 
tashkilotlar odamlar ongini muayyan maqsadlar y lida boshqara 
oladilar. Diniy aqidalar, pand-nasihatlar kuchli, nihoyatda ta'sirli 
mafkura yordamida odamlar ongidan joy olib, ularning qahr- azabga 
t lgan qalblarini yumshata oladi. Shundan keyin ularning xatti-
harakatlarida z- zidan insoniy sifatlar namoyon boia boshlaydi. K p 
odamlarni ldirgan, yovuzlikni kasb qilgan battol odamlarga diniy 
mafkura orqali ta'sir etib, ularni insof-diyonat y liga kiritish mumkin. 
Ana shu sababdan dindorlik odam tabiatidan kelib chiqadi. U ijtimoiy 
hodisa ekanini inkor etuvchilar ham bor. Shu nuqtai nazardan hozirgi 
muammolarni diniy y llar bilan hal etish mumkin, degan fikrlarga 
q shiluvchilar k payib bormoqda. K zga k ringan olimlar ham shu 
fikrlarga q shilib, hatto qandaydir yangi din yaratish zarurati borligini 
isbotlamoqchi b ladilar. T ri, diniy y l bilan odamlarga ruhiy ta'sir 
k rsatib, ulardagi tajovuzkorlik, z ravonlik, agressivlik, mol-mulkka 
osonlikcha ega b lishga intilishlariga m a i u m darajada chek q yish 
mumkin. Biroq odamzot z xulosalarida adashmasligi uchun tarixiy 
xotiraga ega b lishi lozim. Tarixdan shu narsa maiumki, dinlar davlat 
dini maqomiga ega b lgan davrlarda ham hech bir mamlakatda uzoq 
muddatli tinchlik boimagan. Chunki har bir din va diniy mazhabga 
ixlos q ygan odamlar uchun zga dindagilar dushman sifatida namoyon 
100 

---

b ladi. Bu odam tabiatidan emas, har bir jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy, 
ma'naviy~axIoqiy munosabatlardan kelib chiqadi. Bir y nalishdagi diniy 
e'tiqod barqaror b lishi uchun boshqa dinlar yomonotliqqa chiqarilishi, 
ularga ishongan, ya'ni imon keltirganlarga ayridin, kofir degan 
tavqilanat ilib q yiiishi shart. Tarixda diniy negizda juda k p nizolar, 
qonli urushlar kelib chiqqan faktlaridan k z yumush xatodir. 
Odam qalbini insoniylashtirish, uning ruhini poklab, butun faoliyatini 
bunyodkorlik, yaratuvchilik tomonga burishda dinlarning imkoniyatidan 
foydalanish kerak. Ammo texnoiogik inqilob ketayotgan va odamzot 
endilikda tor etnik, milliy yoki diniy qobiqda faoliyat k rsatishga intilishi 
uning taqdiri uchun zavol b lishi mumkinligini anglab yetaveradi. Shu 
tufaylidan diniy omillar bilan birga madaniy-ma'rifiy omillarni ham jiddiy 
e'tiborga olib, odamzot ruhini poklash uchun barcha imkoniyatlardan 
foydalanish hozirgi zamon talabi b lib, har bir kishi ongidan joy olishi 
uchun mafkurani yangi izga solish, milhy mafkuralarda umumbashariy 
oyalarga keng rin berilishi maqsadga muvofiqdir. 
Aqlni oqilona yumushlarga burib yuborish muammosi. Urushdan va 
qonli mojarolardan xoli dunyo eng aqlli-zakovatli kishiiarning orzusi 
b lib kelgan. Bunga erishish y Harini qidirib, turli oyalarni ilgari 
surgan mutafakkirlar deyarli barcha mamlakatlarda boigan va hozir ham 
k p uchraydi. Chunki bunday donishmand odamiar urush, janjallar 
odam tabiatidan emas, balki ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma'rifiy 
munosabatlarning takomillashmaganidan deb biladilar. Bobokolonimiz 
Zard sht odamzot qalbida ikki ruh - ezgulik va yovuziik ruhi mavjud 
b lib, Axuramazda (xudo) odamlarga ezgu amallar y lini k rsatsa, 
yovuziikni tashuvchi Dev (Axrimon, ya'ni shayton) odamlarni yomon 
amallarga boshiab, ularning ruhini qashshoqlashtiradi, deb hisoblaydi. 
Shu ikkitasidan birini tanlab oiish odamzot ixtiyorida b iib, Komil 
Aql egalari (Aio odam) yovuzlikka qarshi beomon kurashlarda ezgulik 
timsoliga aylanishi mumkinligiga Zard sht Sepitamo eiiborni qaratadi. 
Odamzot qalbida yovuzlikka nisbatan ezgulikka intilish mayli 
ustuvorligiga qattiq ishongan Zard sht qachonlardir dunyo miqyosida 
ezgulik qaror topib, odamlar zaro tinch, farovon yashash imkoniyatiga 
ega b Iishlarini bashorat qilgan edi. U zoti boborokatning bu bashoratlari 
t riligini Lotin Amerikasi kinorejissyorlari isbotlash uchun seriailar 
yaratib, yovuzlikka qarshi mislsiz kurashda ezgulik kuchlari oiib kelishi 
101 

---

muqarrarligiga odamlarda ishonch va umid xislarini rivojlantirishga 
harakat qilmoqdalar. 
Abu Nasr Forobiy - fozil va johil odamlar shahri misolida fozillar 
k p b lgan joyda johillarga rin qolmasligini uqdirgan hamda fozil 
odamlar shahri hokimining 12 ta fazilatiga e'tiborni qaratgan edi. Alisher 
Navoiy urushlarsiz mamlakatni adolatli podshohlar timsolida k rib, 
bunday ideal shoh obrazini yaratishga harakat qilgandi. Nemis faylasufi 
LKant "Abadiy tinchlik" (1795-y.) loyihasida boshqarishning respublika 
shakli tinchlik davrini boshlab berishiga ishongan edi. AQSh prezidenti 
V. Vilson birinchi jahon urushi oxirida demokratiya uchun dunyoni saqlash 
lozimligini aytgan. 
T ri, odamlar bilan odamlar, xalqlar bilan xalqlar, millatlar 
birlashmalari bilan millatlar birlashmalari rtasidagi munosabatlarda 
k pincha yovuzlik va xasadg ylik zini yorqin namoyon etgani sababli, 
tadqiqotchilar so lom kuchlarning oxir-oqibatda yovuzlik kuchlari 
ustidan alaba qazonishlariga shubha bilan qaraydilar. Chunki ezgulik, 
yaxshilik inson ongida, his-tuy ularida yovuzlik kabi ta'sirchan iz 
qoldirmaydi. Shuning uchun ham kundalik hayotda yomon fe'1-atvorli, 
yovuzlikka moyil odamlarga nisbatan halol-pok, saxiy, muruvvatpesha 
odamlarning k pligini sezmay qolamiz. Aslida dunyomiz shu kunga 
qadar turgan, turmush qulayliklari yildan-yilga k payib borayotgan 
ekan, demak, olamimiz ustuni ishonchli q llarda deyishga asosimiz bor. 
Noosfera davri ilgarigi davrlardan shu bilan tubdan farq qiladiki, 
endilikda nafaqat jamiyat, balki Ona tabiat ham qaysi y nalishda 
rivojlanishi k p jihatdan Aql sohibi inson va uning faoliyatiga bo liq 
boiib qolgani aniq. Yangi texnologiyalardan yovuz niyatlilar ham, ezgu 
niyatlilar ham, totalitarizm tarafdorlari ham, demokratiya tarafdorlari 
ham, uyushgan jinoyatchilar ham, ularga qarshi kurashayotganlar ham 
birdek foydalanishlari mumkin. Mamlakatlar va xalqlar rtasidagi 
ziddiyatlar z vaqtida bartaraf etilmasa, ular z qarama-qarshi 
tomoniga o ib ketishi ehtimoldan xoli emas. 
An'anaviy turmush tarzining izdan chiqishi va yangi davrga monand 
turmush tarzining shakllanishi qiyin kechayotgani ma'naviyatning 
qashshoqlanishi va ba'zi odamlar ruhida yovuzlikka moyillik 
kuchayishiga, agressivlik, z ravonlik ularning turmush kechirish tarziga 
aylanib borishiga sabab b lmoqda. Bugina emas, Kanada tadqiqotchisi 
T. Gomer-Diksonning fikricha, qishloq x jaligiga yaroqli yerlar, 
102 

---

rmonlar, suv va baliqchilik havzalari yaroqsiz holga kelishi iqlimning 
zgarishi va azon teshiklarining paydo b lishiga nisbatan ham oldindan 
aytish qiyin b lgan zgarishlarga olib keladi. Tabiiy resurslarning 
qashshoqlashishi fan va texnologiya rivoji hal qiia olmaydigan juda 
k p muammolarni keltirib chiqaradi. Aholining tinimsiz sib borishi, 
qochoqlar va ishsizlarning ommaviy k chib yurishi, turli etnik, diniy, 
mintaqaviy va boshqa mojarolarni keltirib chiqarmoqda. 
Endigi olamda geografik va hududiy omillar, z ahamiyatini 
y qotdiki, geosiyosatni belgilaydigan arboblar bu yangi holatni 
e'tiborga olishlari zarur. Har bir oila, mahalla, tuman, shahar, viloyat 
va mamlakatda odamlar tinch-totuv, murosayu madora bilan yashash 
malakasini zlarida hosil etishlari uehun davlat va jamiyat tomonidan 
juda k p madaniy-ma'rifiy tadbirlar tkazishlariga t ri keladi. 
Milliy mafkuraning butun y nalishi insonlar qalbidagi ezgulik, 
bunyodkorlik his-tuy ularini rivojlantirishga, yovuzlikning har qanday 
k rinishiga qarshi kiirashga qaratilishi lozim. Buning uchun juda katta 
moddiy resurslar kerak b ladi. Shuning uchun ham dunyo miqyosida 
qurollanish poygasini amalda t xtatish, jahon miqyosida har bir davlat 
harbiy soha uchun sarflayotgan yillik harajatlarini dastlabki qadam 
sifatida 10 foizga qisqartirib, u mabla ni madaniy-ma'rifiy tadbirlarga 
sarflanishi maqsadga muvofiqdir. Har bir mamlakatda va butun 
dunyoda Aqlni oqilona ishlarga - bunyodkorlik, yaratuvchilikka burish 
uchun juda katta-katta ishlar, tadbirlar tkazishga t ri keladi. Shu 
m rt olamimizni saqlab qolish uchun har bir odam, avvalo davlat va 
jamiyatni boshqarish sohasida ishlayotganlar q llaridan kelgan va 
zlariga bo liq b lgan barcha ishlarni qilishni hayot ma'nosi, deb 
bilishlari zarur. 
Xulosa: a) "Sovuq urush" tugagach, olamimiz xavf-xatardan xoli 
b Imadi; b) odam tabiatidagi z ravonlik, toshba irlik uning biologik 
mohiyatidan emas, balki tarixan shakllangan tafakkur tarzidan kelib 
chiqadi; d) ijtimoiy mavjudot sifatida insonda yovuzlikka nisbatan 
ezgulikka moyillik ustivordir; e) bugungi m rt olamimizni muqarrar 
halokatdan saqlab qolish uchun Aql va uning hosilasi - texnika va 
texnologiya muvaffaqiyatlaridan oqilona ishlar uchun foydalanish 
hayotiy zarurat b lib turibdi.