"Noosfera: geosiyosat va mafkura" tahsili "Milliy oyaning falsafiy masalalari"

zgalarni zingdek hurmat qilish muammosL Yer biologik 
evolutsiyasi sifatida Noosfera ilm, oyalar, maqsadlar, ma'lumotlar, 
fikrlar, ideallar, obraz (timsol)lar, fahm-farosat va idrok kabi ruhiy 
hodisalarni z ichiga oladi. Binobarin, u insoniyat faoliyatini yagona, 
yaxlit biosfera doirasida qayta fikrlab chiqishni taqozo etadi. Chunki 
insoniyat faoliyati k p hollarda nafaqat ekologiyani ifioslantiryapti, 
shu bilan birga fan-texnika va axborot texnologiyasi kashfiyotlaridan 
ayriinsoniy ishlar uchun ham foydalanib, aqlning nooqilona 
tomonga o ishi, axloqning z tarixiy zanidan chiqib borishi 
natijasida odam va olam munosabatlari ba'zi hollarda dahshatli tus 
olmoqda. Davlatlar bilan davlatlar rtasida kelib chiqadigan 
ziddiyatlarni hal etishda z ravonlik, harbiy kuch ishlatish mayllari 
hamon uchramoqda. Chunki geosiyosatda an'anaviy tamoyillardan 
voz kechilmayapti. Milliy, irqiy, diniy, sinfiy, guruhiy negizda 
chiqadigan ziddiyatlarni qadam-baqadam murosaga kelish yoii bilan 
hal etish, muammolar yechimini oqilona izlab topish rniga k pincha 
his-hayajonlar, kibru havo, manmanlikka berilish tendensiyalari 
yetakchilik qilmoqda. 
V.I.Vernadskiy taiimoti b yicha, Noosfera asosida quyidagi omillar 
yotadi: 
a) aql sohibi boigan odamning butun planetaga yoyilishi; 
b) odamlarni bir tur sifatida birlashtiradigan aloqa va muloqot 
vositalarini rivojlantirish; 
d) geologik zgarishlar miqyoslari bilan bogiiq odam faoliyati uchun 
energiyaning yangi manbalarini kashf etish; 
e) davlat tuzilmalarini global miqyosda demokratlashtirish; 
f) z oqibatlari jihatidan geologik miqyoslari b lgan jamiyatni 
t lasicha axborotlashtirish va ilmiy ijodga keng yoi ochish. 
Odam va uning turli jamoalari faoliyati faqat ularning aql-idrokiga 
bo liq emas. Ularning faoliyati qanday y nalish olishi aniq tarixiy 
sharoitda davlat tomonidan belgilanadigan va izchillik bilan amalga 
150 

---

oshiriladigan siyosatga hamda bu siyosatning mafkuraviy vositalar orqali 
qanday tushuntirishga ham bo liq. Mana shu holatda muayyan siyosatni 
belgilaydigan shaxs, uning atrofiga uyushgan jamoaning bilim darajasi, 
hayotiy tajribasi, tarixiy xotirasi, insoniy sifatlari va albatta, har bir 
davrning ziga xos xususiyatlarini hisobga olishlari alohida ahamiyat 
kasb etadi. Aslida har qanday jamoa va mamlakat xalqlari shaxslar tufayli 
aniq sotsial qiyofaga kirib, muayyan maqsadni r yobga chiqarish 
jarayonida biriashadilar va harakat birligini vujudga keltiradilar. Shu 
nuqtai nazardan qaraganda, odam bilan tabiat rtasida emas, balki 
avvalo jamiyat bilan tabiat rtasida kooevolutsiya buzildi. Aytaylik, 
individ yalpi qir in qurollarini ishlab chiqarishdan ham, atrof-nmhitni 
ifloslashtirayotgan zavodda ham ishlashni istamas. Ammo yashash, oilani 
boqish uchun u ana shunday yumushlar bilan shu ullanishga majbur. 
Buning uchun alohida individni, oddiy ishchi yoki xizmatchini ayblash 
adolatdan b ladimi!? Yoki zavod atrof-muhitni ifloslantirishida u yerda 
ishlayotgan oddiy ishchilarni ayblash insofdan b lmas, balki ishlab 
chiqarish jarayoni ustida turgan shaxs ongida zgarish b lsa, ular 
Noosfera talablari asosida fikrlash darajasiga k tarilsalar maqsadga 
muvofiq b lardi. 
Noosfera konsepsiyasi asosida Aql - idrokka muvofiq fikr yuritadigan 
odam t risidagi tasavvurlar mujassamlashgan. Ammo davlat tuzilishi 
va jamiyatda tarkib topgan ijtimoiy-iqtisodiy, ma'naviy-axloqiy 
munosabatlar doirasida faoliyat k rsatadigan individlar, shaxslar ba'zan 
z aql-idroklari va irodalariga xilof yumushlar bilan shu ullanishga 
majbur b ladilar. Binobarin, odam muayyan ijtimoiy muhitning mahsuli 
sifatida sha sharoitga moslashishga majbur. Biroq ijtimoiy muhit 
qandaydir qotib qolgan tur un holat emas, balki aynan shu odamlar 
faoliyati orqali yoki ratsional yoki irratsional tomonga o ib ketadigan 
jarayondir, ya'ni individlar muayyan muhit mahsuli b lish bilan bir vaqtda 
ulaming zlari muhitning zgartiruvchi asosiy kuch ham hisoblanadilar. 
Aqlning rolini haddan tashqari oshirib yuborishning ham foydasi y q. 
Chunki Aql qanday y nalish olishi muhimdir. Shu ma'noda odam ham 
yaratuvchi, ham buz unchi kuch sifatida namoyon b ladi. 
Hayotiy vaziyatlarda axloqiy tanlov muammosi odam va jamiyat 
aloqalari butun tizimiga tayanadi. Jamiyatdagi mafkuraviy negiz esa 
jamiyat a'zolarida qandaydir k nikmalarni hosil etadi, uning yordamida 
hayotda sodir b ladigan hodisalar allaqanday tur un vaziyatlar bilan 
151 

---

tutashib, bunda axloqiy qarashlar u yoki bu darajada ishtirok etadi. 
Mafkuraning bunyodkorlik yoki vayronkorlik tomonga o ishi unda 
ilgari surilayotgan oyalar real voqelikka qanchalik yaqin yoki uzoqligi, 
aloqalarning necho lik t ri belgilanishi yoki belgilanmasligi, axloq 
mohiyatining ziga xilof emasligi yoki xilofligi bilan belgilanadi.